Kürtler, 1923′te Türk - Kürt ortak vatanı olarak kurulan Türkiye Cumhuriyeti’nden beklediklerini bulamamış ve ilk meclisin feshinden sonra yer yer ayaklanmaya başlamışlardı. 1925′te Şeyh Said liderliğinde başlayan ve kısa bir süre içerisinde Kürdistan’ın birçok bölgesine sıçrayan Kürt ayaklanması, Kemalist iktidarın Kürt milli iradesine karşı yaptırımlarını sertleştirerek çoğalttı. Aynı yıl Takrir-i Sükün kanunun yürürlüğe girmesi ve Şark Islahat Planı’nın uygulanmaya başlaması, Kürt yurdu açısından yeni ve zorlu bir dönemin başlangıcı oldu. Toplu infazlar, zorunlu göçlerle yerinden edilmeler, kısırlaştırılma, dilsel ve kültürel yasaklar ile Kürt coğrafyasının etnik yapısını bozmak gibi yaptırımların olduğu bu süreç, 1927′de Umum Müfettişlikleri’nin kurulmasıyla başka bir hal almıştı. Projenin mimarlarından İsmet İnönü başbakanlığında gerçekleşen bu uygulamalar, küçük çaplı ayaklanmaları saymazsak, 1930′da Ağrı, 1937 yılındaysa Dersim’de patlak verecek yeni isyanlara sebep olacaktı.
1925′te uygulamaya konulan Şark Islahat Planı çerçevesinde ‘ehlileştirilmeye’ çalışılan Kürt coğrafyasına Mustafa Kemal’in isteği üzerine 1935 yılında Başbakan İsmet İnönü tarafından bir seyahat düzenlenir. Bu seyatın amacı şüphesiz 10. yılında planın sonuçlarını yerinde görmek, Kürt coğrafyasının nasıl daha iyi elde tutulabileceğini ve asimile edilebileceğini incelemekti. Nitekim Dersim’le ilgili de görüş bildiren İnönü, daha sonraları Kazım Orbay ve Abdullah Alpdoğan’ı Dersim’e gönderecek ve burada çeşitli etüdler yaptıracak ve Tunceli Hakkında Kanun çıkarılacaktı. İsmet İnönü, Adana’dan başlayarak, Antep, Urfa, Malatya, Elaziz, Diyarbekir, Mardin, Siirt, Hakkari, Bitlis, Van, Muş, Ağrı, Kars, Ardahan, Artvin, Erzurum, Erzincan ve Dersim gibi Kürt illerini dolaşır, Suriye, Irak, İran ve SSCB sınırlarında tahkikatlarda bulunurak Kürt illerinin nasıl yönetilmesi ve asimile edilmesi gerektiği ile ilgili düşüncelerini yazar. Kürtler tarafından iyi okunması gereken raporda başlıca şu noktalar dikkat çekmektedir:
- Kürtlerin şehirlere yerleşmesi engellenmelidir.
- Kürtlerin etkisini azaltmak için Karadenizden buraya muhacirler getirilmelidir. Örneğin Van’a yerleştirilen Karadenizli Türklerden söz ederek onların memnun edilmelerinin sağlanmasını ister. Böylece diğer muhacirlerin Kürt bölgelerine gelmeleri kolaylaştırılmalıdır.
- Türk ve Kürt şehirleri olarak ayırdığı mıntıkalar ayrı şekillerde hizmet almalıdır.
- Kürtlerin bulunduğu yerlerde henüz okul açılmamalı, açılacaksa Türkler için okul açılmalıdır, ikinci planda Kürtleşmiş fakat Türkçe’yi çok daha çabuk öğrenebilecek yerlerde açılmalıdır.
- Fransız ve diğer ülkelere karşı Mardin, Urfa ve Hakkari gibi sınır bölgelerinde iyi bir idare kurulmalıdır.
- Boşaltılmış olan Ermeni köylerine Kürtlerin yerleşmesi engellenmelidir.
- Kürt bölgesi, nüfusu bakımından kalabalık olmasına rağmen, ülkeye kalabalığı oranında katkı sunmamaktadır. Bundan dolayı yeraltı zenginliklerinin (petrol, linyit) daha çok nasıl kullanılabileceği araştırılmalıdır.
- Bölgede trahom ve cüzzam (sadece Kars’ta bin dolayında cüzzamlı var) hastalıkları çok yaygındır.
- Kürtler asimile edilmelidir. Kürt çekim kuvvetine karşılık Türk merkezleri oluşturulmalıdır.
- Kürdistan coğrafyası şimendifer (tren) hattı ile kontrol altında tutulmalı.
- Dersim’e müdahale edilmeli.
- Kaçakçılığın önüne geçilmeli. Kürtlerin ekonomik güç elde etmeleri engellenmeli. Gerekirse bunun için vergiler indirilmeli.
Kürtlerle ilgili tam metnini yayınladığımı bu rapor, 1935 yılında İstanbul Başvekalet Matbaası’nda Şark Seyahati Raporu adıyla basılmıştır. Raporun aslına sadık kalınmış ve bazı yazım yanlışları düzeltilerek, raporda Kürt illeri dışında bulunan Rize, Trabzon, Gümüşhane ve Bayburt ile ilgili bölümler çıkarılmıştır.
Şark Seyahati Raporu / 21 Ağustos 1935*
Vazife seyahatini evvelâ sırası ile geçtiğim vilâyetlerde rast geldiğim vaziyetleri ve meseleleri olduğu gibi hikâye etmek ile başlamak isterim. Her vilâyeti ayrı ayrı anlattıktan sonra müşterek meseleleri ve umumî mülâhazaları ayrı fasıllarda toplamaya çalışacağım.
Adana’dan geçerken, halk kuraklıktan şikâyet ediyordu, yerinde yaptığım tahkikata göre, geçen sene kadar mahsul alacağımızı tahmin edenler vardı. Bununla beraber geçen seneden fazla ekilmesi, bütün kışın çok ümitli geçmesi ve ticaret muahedeleri ile alıcımızın çoğalmış olması sebeplerini göz önüne alarak, halk, kuraktan mühim zarar gördüğümüzü söylüyordu. Nehir kenarında oturup kuraklığın zararlarını dinlemek, insana hüzün veren bir şeydir. Halkın dediğine göre, Adana’da nehirlerden istifade etmek beş senede 10.000.000 liralık bir masraftır. Telgrafla Nafıadan tahkikatıma göre avanproje mahiyetindeki keşifnameler 30.000.000 liralık bir masraf göstermektedir. Dört beş senede 30.000.000 liralık ve bir tek vilâyet için taahhüde girişmek, şimdilik takatimiz dahilinde değildir. Eğer Adana’da su işleri müteakip devrelere ayrılabilirse bunun bir devresini tahakkuk ettirmeğe çalışmakla işe başlayabiliriz. Meseleyi bu noktadan sarih ve inanılır bir keşif üzerinde tetkik etmemiz icap eder. Yolda, Bahçe İstasyonu’ndan geçerken, halk, dört seneden beri doktorları olmadığını ve doktorlarının askere gittiğini, sıtma mücadelesi bulunmadığını söylediler.
Antep
Antep Vilâyeti mıntıkasından geçerken, gümüş mecidiyelerin fiyat pahalılığından ve şubata kadar mer’i olmasından halkın, bahusus memurların, çok zarar gördüklerini, yana yakıla anlattılar. Bu meseleyi bana ayni mahiyette Malatya, Diyarbekir, Urfa, Mardin, Siirt mıntıkaları da aynı suretle sızıltı mevzuu yaptılar. Bazılarının dediğine göre, şubatı beklemeden mecidiyeleri menetmek, hem mümkündür, hem lâzımdır. I. Genel. İnspektörlük birkaç gün evvelki teklifinde, meriyetten kaldırılıncaya kadar, mecidiyeye sabit 50 kuruş kıymet tayin edilmesini teklif ediyor. Ben zannederim ki, mecidiyeyi süratle revaçtan kaldırmak en kestirme yoldur ve tek tedbirdir.
Elaziz
Elâziz mıntıkasından geçerken bana söylenen muhtelif meseleler arasında en mühimi, Elâziz Ovası’nın kurumasıdır. Bu ova öteden beri kâriz denilen yeraltı suyolları ile sulanırmış; yerli kuyucuların ihtisası ile ve idaresi ile idare edilen sulama gittikçe azalmakta ve daralmaktadır; kuyucuların dediğine göre sular azalıp çekilmekte imiş. Bizim şarkta mühim bir Türk mıntıkamızın tutunabilmesi ve ileride iskân mıntıkası olarak kullanabilmemiz için sulama işini Elâziz Ovası’nda bir karara bağlamamız zaruridir. İlk yapılacak iş, bugünkü kuruma ve su çekilme hadisesini fennen keşfetmektir. Bundan sonra, bu ovanın sulanmasını Gölcükten veya büyük nehirlerden mi, ve nasıl yapacağımızı kâğıt üzerinde tespit etmektir. İlk keşif meselesi jeologlara aittir ki, bugün bunu Maarif ve Ziraat Vekâletlerimiz yapabilecek mevkidedir. Diyarbekir’e gelinceye kadar, 17. Fırka askerlerini giyim itibari ile pek fena gördüm. Bir fikir vermek için söyleyeyim ki, herhangi bir yolda çalışan köylü amele arasında en pejmürde kıyafetli birisini göz önüne getirmek, gördüğüm bazı nöbetçileri hatırlatabilir. Memnun olmak için kaydetmeliyim ki, bu hali en fena olarak yalnız 17. F. mıntıkasında gördüm. Bunun sebebi, malî sene başı münasebeti ile Mersin’de yatan eşyanın henüz yetişememesi ve yolda bulunması imiş. Şimendiferle merbut olan Elâziz ve Ergani mıntıkası için bu sebep mukni değildir. Nitekim beş on gün içinde geçtiğini daha şimaldeki vilâyetlerin merkezle muvasalaları daha güç olduğu halde bu hale rast gelmedim. VII. Kolordu mıntıkasında askerin bakımı için hem merkezin hem kolordunun daha çok meşgul olmasına lüzum vardır. Cumhuriyet prestijini temsil eden ordunun pejmürde kıyafeti şarkta bütün siyasî dertlerimizi çok ağır hale koyabilir.
Diyarbekir
Diyarbekir’de iki üç ay içinde gelecek olan şimendiferin bütün neşesi duyulmaktadır. Ağustos içinde Ergani İstasyonu açılacağını bana söylemişlerdi, nitekim açıldı. Yalnız bu istasyonla Diyarbekir artık deveboynunu aşmaktan ve kışın kesilmekten kurtulmuş oluyor. Trenin takvim senesi nihayetine kadar Diyarbekir’e ulaşması beklenmektedir. Bu hadise, devletimizin Suriye ve Irak’a karşı cenup kısımda kafi olarak yerleşmesi için bir dönüm noktası olacaktır. Fırat’ın şarkında ve cenuba karşı bizim en mühim istinat noktamız Diyarbekir ve ikinci derecede Urfa olacaktır. Diyarbekir, kuvvetli Türklük merkezi olmak için tedbirlerimizi kolaylıkla işletebileceğimiz bir olgunluktadır. Zaten Kolordu merkezi ile beraber Umumî Müfettişlik merkezi olması, büyük bir zabıtan ve yüksek memurlar kadrosu vücuda getirmektedir. Lise ile beraber her türlü mektebi vardır, halkevi faaliyeti heveslidir ve çok inkişaf ettirilebilir. Diyarbekir’in büyük bir medeniyet merkezi olması için, şehri ile uğraşmanın değeri vardır. Şehrin plânını devlet işi olarak takip etmek, su ve elektriğini tanzime yardım etmek lâzımdır. Fakat Diyarbekir’de asıl mesele sıhhî mesele ve mesken meselesidir. Trahom ve sıtma Diyarbekir’deki zabit ve memurları yıldırmıştır. Trahom meselesine daha genel olarak ayrıca temas edeceğim. Fakat Diyarbekir şehrini dar bir sahada dahi olsa sıtmadan kurtarmak, ordu ve memurlar için çok önemli olacaktır. Diyarbekir’de mesken azlığı ve pahalılığı, memurları ve subayları sıkıntıda bırakmaktadır. İlerde birçok vilâyetlerde söyleyeceğim gibi, subaylar ve memurların uzak vilâyetlerimizde meskenlerini temin etmek, yani bu maksatla inşaat yapmak hem imar, hem siyasî kudret ve yerleşme vasıtası olarak görülmelidir. Diyarbekir Halkevi hususî idare ve belediye ile 30-40.000 lira temin ediyormuş. Parti merkezinden 10-20 bin lira bir yardım istiyorlar. Siz diğer 40.000’ini temin ederseniz 10-20.000 i biz buluruz, diye vadettim. Partiden işi takip edeceğiz. Diyarbekir plânı yapılırken geniş mikyasta istimlâk yapmak lâzım olduğunu belediyeye söyledim, merkezden de takip etmemiz gerektiğini sanırım. Yoksa arsa spekülâsyonu şehrin imarına mani olacaktır. Diyarbekir’de devlet dairelerini yeni yapı ile tamamlamak ve göz doldurur Genel İnspektörlük yapmak lâzımdır. Bu günkü durum, devletin kudret ve siyasetinden uzaktır.
Genel İnspektörlüğün muhtelif makamat ile münasebet ve muhaberelerini Başmüşavire izah ettirdim. Gerçi uzunca müddeten beri Genel İnspektörlük münhal idi. Bunun tesiri olmakla beraber Genel İnspektör’ün bulunduğu zamanda da muhabere ve münasebetlerin anarşiden kurtarılması ve Genel İnspektörlerde merkezlendirilmesi lâzım geldiği anlaşılmaktadır. Bunlar için sarih mütalâa ve teklifler aşağıda arzedeceğim. Diyarbekir’den Mardin’e ve Siverek-Urfa’ya olan yollar, emniyet noktai nazarından karakollanmak icabeder.
Mardin
Mardin’de önemli olarak Fransız sınırının meseleleri ile uğraştık. Ordu Müfettişi, Kolordu Komutanı, Hudud ve Gümrük Karakolları bir taraftan, I. Genel İnspektör, Urfa ve Mardin Valileri diğer taraftan, beraber bulunuyorlardı. Asayiş noktasından bu günlerde cenuba (güneye) kaçan haydutlardan Abdurrahman Mihi’nin şimale (kuzeye) geçmiş olması, günün vak’ası idi. Denildiğine göre, haydut nisan ortasında şimale (kuzeye) geçmiş, bir soygun yapmış sonra izi kaybolmuştu. Mardin ve Siirt Vilâyetleri ciddî bir haber almağa dayanmaksızın bol jandarma müfrezeleri ile takip etmeğe çalışıyorlardı. Bu reis haydutlar hudud üzerinde otururlar ve bir iki senede bir defa bizzat içeri girmeğe lüzum görerek köylerinden hakları saydıkları alacak ve gelirlerini toplayarak geri dönerler; Abdurrahman Mihi’nin bu takip olunduğu temmuz günlerinde zaten huduttan geri geçmiş olduğu sabit olmuş ve bir rivayete göre 6.000 mecidiye toplamıştır. Bu hadiseyi ilerdeki misallerle de tevsik edeceğim veçhile, idaremizin Arap ve Kürt mıntıkasında köylere ve halka nüfuz etmediğine, biz kabuğun üstünde ve halktan ayrı olarak yalnız kuvvetle idare etmeğe çalıştığımıza delillerden biri olarak zikrediyorum. Cenup (güney) hududunda bugünkü durum şudur: Fransızlarla gerek münasebet ve gerek hudut emniyeti bakımından mukavelelerimiz vardır. Hudut vukuatı ve meseleleri için vakit vakit iki taraftan muhtelit heyetler toplanır; fennî ve modern bir tarzda tesbit ve izah olunan meseleler için Fransızlar ahden eksik ve suçlu olmayacak surette hareket etmeğe çalışırlar; aşikâr bir surette ahde muhalif bir vaziyet almamaktadırlar. Bu ufak hulâsa, iki noktadan mühimdir: birincisi, bütün hudut işlerini fennî ve modern bir surette tekip ve tesbit etmek iktidarı, ikincisi, temasların ve taleplerin şahıslara ve tesadüflere tâbi olmıyarak ve birbirini tamamlayarak devam ettirilebilmesidir. Suriye’de bütün hudut meseleleri Fransız merkezlerinin elindedir ve dikkate değer ve ciddî olarak merkezlenmiştir. Münasebetler ve tedbirler bir silsile halinde devam eder. Aynı vaziyetle karşılayamazsak mücadelede zayıf kalırız. Buraya kadar anlattıklarım Suriye hududunun ahdî ve açık durumudur. Şimdi hakikî ve siyasî yüzünü hikâye edeceğim: Suriye hududunda, Fransız politikasını bizimle mücadele halinde görmemek mümkün değildir; denilebilir ki, kuvvetli bir Türkiye Cumhuriyeti’nin er geç vuku bulacak taşmasına karşı, Suriye’yi muhafaza edebilmek, Fransız idaresinin başlıca kaygısıdır. Genel siyasamızın barışçı, istilâ gütmez, hele son zamanlarda, Fransız siyasası ile bir cephede ve bir istikamette görünmesine rağmen. Fransızların bu endişesi ancak şu sebeplerle anlaşılabilir: Bunlardan birisi coğrafidir. Suriye’de yerleşmek için Fransızlar Mardin, Urfa, Antep ve Maraş’ın kendi ellerinde bulunmasını zarurî görmüşlerdi; bu tertipleri tahakkuk etmedi. Diğer taraftan bu saydığım yerleri elinde tutan Türklerin, Fırat’ın şarkında çöl mıntıkasına bir hudut dahilinde malik olmaları ve Fırat’ın garbında Halep mıntakasını ellerinde tutmaları coğrafi ve iktisadî bakımdan tabii bir taksim olacaktı. Bu da mümkün olmadı; şu halde her iki taraf tabii olmayan coğrafî şartlar içinde âti için hazırlanmağa mahkûm görünüyorlar. Biz, daha sakin ve daha kanaatkâr durumdayız, yeni şimendiferler ve yollarla coğrafî ve iktisadî irtibatlarımızı düzeltiyoruz. Siyasî anlaşmalarda Fransızlarla uysal ve barışçı davranıyoruz. Bütün bunlar Fransızları faal tedbirlerden ve daima uyanık endişeden uzak tutamıyor. Fransa’nın mücadele mevzuları şunlardır:
1 - Çöl şimendiferi - şark vilâyetlerimizle başlıca iktisadî idarî ve askerî irtibatımızı teşkil eden çöl şimendiferi bütün rolünü bize taallûku itibar ile kaybetmek üzeredir. Urfa, Antep, Malatya şimendiferi bir taraftan, Urfa, Viranşehir, Mardin mıntıkası ile Diyarbekir hattı diğer taraftan yollarla bağlanırsa bizim mıntıkamızın Fransız mıntıkasına irtibat bakımından muhtaçlığı, esasından kalkmış olacaktır.
2 - Fransız durumunda ikinci mücadele mevzuu iktisadîdir. Bu mevzu, evvelâ kaçakçılık şeklinde tebarüz ediyor. İskenderun’dan Cizre’ye kadar Suriye hududu hemen hudut üzerinde bulunan birçok kaçakçı merkezleri ile bezenmiştir. Kaçakçılığın bize verdiği zararları saymağa lüzum yoktur; Fransız hududunda kaçakçılık Fransız nüfuzunun ve siyasî kudretinin yayılma vasıtası olmak itibari ile ayrıca önemlidir. Fransızlar hudut ahalisine menfaat temin ederek taraftar peyda etmiş ve tâ… Karadeniz sahiline kadar hükümetle mücadele edecek haydut kolları yetiştirmiş oluyorlar. Cenuba geçen kaçakçılar Fransız memurları tarafından her türlü kolaylığı bulurlar, silâhlan ile gezebilirler; hudut boyunda yer yer kaçakçılıkla geçinen ermeni ve Türklerden mürekkep, müreffeh ve kuvvetli merkezler vücuda gelmesi, Fransızların siyasî istinat noktalan olmaktadır. Kaçakçılıkla sistematik muhafaza tedbirler ile mücadele ediyoruz. Bir kaç seneden beri oldukça iyi neticeler aldık. Gümrük muhafızları gerçi azsa da işe yarıyorlar. Hudut kıt’aları gümrük muhafızlarına istinat olmak üzere hudut gerisinde hazırdırlar. Gümrük muhafızları hudut kıt’aları, jandarmalar takip için çok kuvvettir; iki eksiğimiz var: Birisi muhabere ve devriye vasıtasıdır. Motosiklet ve hatta zırhlı otomobilin devriye için lâzım olduğu ve hudut üzerinde daha karakol yapmak icap ettiği, söylenmiştir. İkinci mühim eksik, muhtelif kıtalar ve teşkilât arasında elbirliği ile çalışmanın emin tutulmasıdır. Bence hudut üstündeki Valilerin birinci derecede alâkadar olması ve I. Genel İnspektörlüğün vakit vakit elbirliğini temin edecek tedbirler alabilmesi lâzımdır. Bugün Fransız mıntıkasından kaçakçı ve haydutların en çok Cizre mıntıkasından içeri girdikleri söylendi. Buradaki tertibatı ona göre sıklaştırmak icap etmektedir. Cenup hududunda daha alınması lâzım olan tedbirlerin gümrük ve jandarma tarafından bir plân halinde hazırlanması muvafıktır. Kaçakçılığa karşı en tesirli tedbir iktisadîdir, yani kaçırılmasında büyük kâr olan maddelerin fiyatlarını düşürmektir. Tuz ve şeker hatlarındaki indirme, bunların kaçakçılığını kârsız bir hale getirdiği bana anlatılmıştır. Şimdi en kârlı madde pamuklu ve ipeklidir. Kaçakçılığın % 60 ı bez ve % 10 u ipekli üzerine oluyormuş. Şimdiye kadar tuz % 15 i tutarmış. Bez kaçakçılığı hakkında bir fikir vermek üzere şu rakamları öğrendim: Mardin İlbayı’nın dediğine göre, Mardin Vilâyeti, nüfus başına bir toptan, yılda 260.000 top bez harcarmış. Suriye hududundaki gümrüklerden geçmek üzere verdiğimiz kontenjan 3.000 top imiş. Büyük açık kaçak olarak giriyor. Demek oluyor ki, hudut vilâyetlerinin bez ihtiyacı ucuz olarak temin olunmadıkça kaçakçılıktan kurtulmak imkânsızdır. Ekonomi ve İnhisar Vekâletlerinin bize bir tedbir bulmaları zaruridir.
3 - Kendi hududumuzdaki halkın Suriye ile ticaret yapmak ihtiyaçları şiddetlidir. Hayvan ve zahire satmak, Fırat garbi için çok önemlidir; Fırat şarkı için ise bu satış tek çaredir. Tecim (ticaret) bakımından bu ihtiyaç bizi çok sıkıyor, Fransızlara çok kudret veriyor. Zannederim ki, Fransızlarla yapılacak bir ticaret muahedesinde satışımıza kolaylık karşılığı olarak az gümrük resmi ile ve hudut vilâyetleri ihtiyaçlarına kâfi gelecek miktarda bez girmesini kabul etmek hem tecim hem kaçakçılık mücadelesini kolaylaştırabilir. Tedbirin ciddî denemeğe değeri vardır. Mümkün olmazsa, biz geriden masrafla, hudut mıntıkasına ucuz bez yollamak ve bu havali mahsulünü değerlendirmek için ayrıca sun’î çareler aramak zorunda kalacağız.
4 - Fransızların elinde üstün bir mücadele vasıtası, hudut üzerinde vücuda getirdikleri düşman anasır perdesidir. Senelerden beri türlü vak’alardan kaçan Kürt ve Arap reisleri hudut üzerinde yerleşmişlerdir. Ermeni merkezler vardır. Şimdi Nasturî iskânı ile yeni bir tabaka meydana getiriyorlar. Bu unsurların tecavüz edememelerinin temin olunması ve huduttan uzak bulunmaları için ahdî ahkâm vardır. Bu hükümlerin doğru tatbiki için bir taraftan sistematik takip ve taleplere devam etmeliyiz; fakat bu muhabereler filî ve amelî vaziyet üzerine kat’î bir çare değildirler ve olmayacaklardır. Düşman unsurlar içinde Nasturîler, Ermeniler ve Çerkesler teşkilâtı nihayet pasif ve tedafüî mahiyettedir. Tecavüzî olan teşkilât, Kürt reisleri ve adamlarıdır. Fransız istihbarat zabitleri her istedikleri anda Kürt reislerini çeteler halinde memleketimize saldırmağa muktedirdirler. Bu mevzula uğraşmak, uzun zaman sürecek mahirane tedbirler ister. Suriye’deki reisler bellidir; bunların bizdeki yuvalarını dikkat ile tesbit mümkündür; yerine göre muhaliflerini yetiştirmek veya yataklarını yardım edemiyecek hale getirmek ve her gelişlerinde onları imha edecek surette hazırlanmak mümkündür. Diğer taraftan, Fransızlara düşman olan unsurlardan aynı tertibi bizim vücuda getirmemiz de düşünülebilir. Fakat bu işin kolay olduğunu sanmamalıyız. Bir iki defa karşıya bizim tarafımızdan geçen çeteler derhal imha edilmiştir. Bu hal bize mukabil tedbirin imkânsız olduğunu değil hazırlıksız hemen yapılıverecek bir iş olmadığını göstermiştir. Genişçe mikyasta bir mah faaliyetinin müdafaamızı kolaylaştıracağını umuyorum. Bir mülâhaza esas olarak gözümüz önünde durabilir: Fransızların Kürtleri kullanmak hevesine mukabil, biz Arapları iyi muamele ile elde tutabiliriz.
5 - Cenup hududunda gerek çiftlik gerek köylerin arazisi ikiye taksim edilmiş ve öbür taraftaki araziden Türk tebaasının istifade etmek hakkı âliden tanınmış olması, bugün Fransızlara müsait bir koz halindedir. Çiftlik sahibini veya köylüyü her arzusuna râm etmek, Fransız zabiti için kolay bir meseledir. Sulanacak veya hasat edilecek dar mevsimde köylüye herhangi sebeple üç gün müşkülât çıkarmak, müracaatımız üzerine sonra müşkülât kalksa da o köylüyü bunaltmak için kâfidir. Görülüyor ki, hudut üzerindeki Arap unsurlar da Fransızları memnun etmek için muhtaçtırlar. Beylerin irtibatlarının daha ne kadar zarar verebileceğini tasavvur etmek kolaydır. Bence bu meseleyi kökünden halletmelidir. İki tarafta kalan araziyi ahden tasfiye etmeli ve bizim tebaamıza, yakında bulunan boş araziden taviz vermeliyiz. Bir defa hudut, girilip çıkılması lüzumsuz hale gelirse bunda bizim istifademiz her bakımdan geniş olacaktır.
Fransız hududuna ait mahallî meseleleri bu tarzda arz etmiş oluyorum. Yüksek İcra Vekilleri bu görüşleri doğru bulursa, Vekiller ayrı ayrı çalışacaklardır.
Fransız hududu gerisinde irtibat yolları da önemli bir meseledir: Her şeyden evvel mücadelesi ile Fransızları yıldırmış olan Maraş, Antep, Urfa mıntıkasının ihtiyaçtan düşmelerine veya menfaatle Fransızlara ısınmalarına meydan vermemeliyiz. Fransızları düşman görmek, bu mıntaka için daimi bir gıda olmalıdır. Onun için Maraş, Antep, Birecik, Urfa, Mardin gibi şehirlerin ihtiyaçlarına devletin yardım etmesi ve bunlar arasındaki yolun iyi ve emniyette olması lâzımdır. Birecik hududa pek yakın ve nehir yatağı çok geniş olduğundan, burada bir köprü yapılması yakın zamanda mümkün görülmüyor. Muntazam bir (-bak köprü-) nün emin bir yolla şimdilik kâfi olacağını ümit ederim. Urfa’nın Viranşehir, Mardin’e, Siverek, Diyarbekir’e ve kısa yoldan Fırat’ı bir köprü ile geçerek bir taraftan Malatya, öbür taraftan Antebe ayrıca bağlanması lazımdır. Bütün bu tedbirler cenup hududunda bizim coğrafî hâkimiyetimizi kat’î ve huzurlu bir vaziyete kor. Bu halde büyük siyaset sahasında Fransızların bizim dostluğumuza verecekleri ehemmiyet daha ziyade artar. Mardin’e ait iki mülâhazam daha vardır: Mardin, 260.000 nüfusludur ve hemen hiç Türk yoktur. Çoğu Kürt olmak üzere, mühim miktarda Arap ve daha seyrek olarak Gildanî (Keldanî) gibi Hıristiyan vardır. İyi olan, merkezin ve belki Midyat gibi yerlerin Türklüğe hevesli olmalarıdır. Mardin ve Midyat’ta herkesi yeni Türk soyadları ile kaynaşmağa arzulu buldum. Savur’da da vaziyet böyle idi. Hıristiyan Gildaniler (Keldanî) çalışkan, muti ve yerlerinden çıkarılmaktan başka bir kaygı içinde değildirler. Mardin’de iç siyasamız bu durumdan mülhem olmak gerektir. Burada daha ziyade kuvvetli ve iyi idare ile beraber unsurlar arasında muvazene, bahusus azlıkları Hükûmete yakın ve sıcak tutmak yolunu gütmeliyiz. Savur’dan Basbirin’e giderken rasgeldiğim Gildanî köylerinin yerlerinden çıkarılmamalarını 1. Gn. İsp.’e tebliğ ettim, Mardin Vilâyeti’nden çıkarılacak Hıristiyan veya Arapların yerlerini Kürtler derhal dolduracaklardır. Bu hal bizim için pek zararlıdır. Diğer taraftan, Suriye’de Fransız Kürt siyasasına karşı bu Araplar bizim mukabil vasıtamız olacaklardır. Mardin’e ait diğer mülâhazam: Vilâyet merkezinin Savur’a nakli düşüncesi üzerindedir. Mardin’in çok yokuşlu bir şehir, suyu az ve hududa yakın olması, diğer taraftan Savur’un daha içerde, sulak ve mahsuldar bir çevrede ve ovadan Diyarbekir’e bağlanması sebebleri, il merkezinin değiştirilmesi düşüncesine yer vermiştir. Mardin, şarkın tek şimendifer istasyonu durumunu kaybettikten sonra, zaten fakirleşmekte ve düşmektedir. İl merkezi değişirse süratle dağılır ve hudutta bir köy haline gelir. Bu durum, Fransız nüfuzunun Mardin’i de alarak, şimale doğru yayılması demektir. Bunun için, Devlet kuvveti ile ve il merkezinin menfaatleri ile bağlanacak halkla, Mardin’i Fransız nüfuzuna karşı bir mücadele istinadı olarak tutmak mülâhazası, bence bütün mülâhazalardan üstündür. Merkez değiştirme ihtimali olmadığını kesin olarak herkesin bilmesinde fayda görürüm. Midyat’a iki defa uğradım: mamurca bir Arap şehridir. Bizim burada bir alayımız var, şehir ve alay susuzluktan muzdariptirler. Su getirmek, yüz bin lira kadar bir masraf istediğini söylediler. Buna bir çare bulmak lâzım olduğunu zannederim. Mardin Vilâyeti dâhilinde petrol arama işi ile temas ettik. Petrol mıntıkaları hakkında mühendisler bir iki gün bize izahat verdiler. Baspirin sondajı 600 metreyi geçmiştir. Burada petrol çıkması ya 600 veya 1.000 M. de umuluyor. 600 ihtimali ki zaten zayıf görülüyordu, artık geçmiş demektir. 1.000 metreyi 1935 senesi içinde bulmamız muhtemeldir. Baspirin sondaj kuyusunun arazi tabakaları Gercüş’te ve yeryüzünde mütalaa olunuyor. Mühendis burada bize tafsilât verdi. Anlaşıldığına göre, şimdilik en mühim petrol havzamız: Hasankeyf-Siirt-Baspirin ve daha şarkıdır. Bu mıntıkada nerede çıkarsa emniyetle ve hakimiyetle işletebileceğimiz kanaatindeyim. Mardin Vilâyeti umumî olarak, şarkın yeşil ve mamur bir ili sayılabilir. Mardin’i bitirmeden evvel, şunu da söyleyeyim ki, Nusaybin ve Cizre kaza merkezlerinin iyi idaresini ve müthiş sıtmadan kurtarılmasını, siyasî bir zaruret görürüm. Fransızların hudut boyunda, mamure gösterişi siyasasına karşı sönük ve cılız görünmekten sakınmak isterim.
Siirt
Midyat’tan Siirt’e, doğru bir yoldan ve Hendük’te Dicle’yi sal ile geçerek geldik. Yol acele hazırlanmış, tesviyeden ibaretti ve çok sarp, çok tehlikeli güzergâhtan geçiyordu. Mardin ve Midyat’ın doğru Siirt üzerinden şimale bağlanmasında fayda olduğunu zannederim. Kışın karla kapanmayacağını tahmin ediyorum. Zaman ile bu yolu bir şose olarak tabiî, daha iyi keşfolunmuş bir güzergâhta, vücuda getirmek lâzımdır. Siirt’in şehre ait ve vilâyete ait, iki hususiyeti vardır: Siirt, Türklüğe hevesli bir Arap şehridir. Fırka merkezimizdir. Tüccar ve hükümete yakın, muti halkı vardır. Havası gayet iyi olan Siirt, susuz, pis bir trahom merkezidir. Şarkından Botan Çayı, garbinden gezer, Paşor Çayları, gür nehirler halinde akarken, Siirt’e su getirmek büyük paralara ihtiyaç göstermektedir. Subaylar ve işyarlar bugünkü muvasalasızlıktan, hastalıktan, tozdan ve susuzluktan, gümüş para sürümünden pek muzdariptirler. Botan’dan su ve elektrik getirmek, bir keşfe göre 750,000 lira masraf istermiş; bütün Siirt 750.000 lira değmez. Taşla alçıdan 10-15 günde yapılan evler nihayet 20 sene dayanırmış. Ben öyle gördüm ki, Siirt’in doğusunda veya batısında yakın bir su başına nakli en doğru karar olacaktır. Halk, kolayca yeni Hükûmet merkezine geçecek ve şehrini az zamanda yeniden kuracaktır. Siirt’in doğuya naklini tercih ederim. Som Kürt’le meskûn olan Siirt vilâyetinde başlıca kuvvetimiz idare merkezlerimiz, memurlarımız ve zabitlerimizdir. Bu merkezin içerde bulunması hululümüzü kolaylaştırır. Vilâyet olarak, Siirt, Şırnak, Eruh, Pervari, Şirvan, Garzan, Beşiri kazalarından mürekkeptir. Bunların hepsi Kürt’tür. Siirt daha şarka alınırsa Beşiri’nin Diyarbekir’e alınması düşünülecektir. Siirt Vilâyeti’nde idare merkezlerimiz çok kuvvetli olmalıdır. Çok kuvvetli idareyi şöyle hulâsa ederim: Muktedir idare amirleri; hiç bir zaman münhal yok; memur ve subayların evleri ve devlet daireleri yapılmış; icabında konup kaldırılmak üzere özel adliye rejimi; hudut teşkilâtı tamam; kâfi yol. Halkın içine girmek, Mutki ve Sason gibi, bütün Siirt Vilâyeti’nde önemli iştir. Halkın içine behemehal girmeliyiz. Şimdiki halde halk daha çok kendi ağaları elindedir. Halkın içine girmek için buralarda seyyar doktorları tesirli bir tedbir olarak göz önüne almalıyız. Siirt Vilâyeti bu günkü halinde en su yüzünde bulunduğumuz bir mıntıkadır.
Bitlis
Bitlis’e iptidaî yolundan Bitlis çayı boyunca geldik. Bitlis, vilâyet merkezi halinden çıktıktan sonra, düşmeğe başlamıştır. Şimdi halkın ümidi şimendiferin Bitlis’ten geçmesidir. Halbuki şimdiye kadar transit ve ticaret merkezi halinde yaşayan Bitlis, şimendifer geçip Van’a gittikten sonra bu transit merkezliğini de kaybedecektir. Bitlis, Hizan ve Mutki arasında sunî olarak daima Devlet kuvveti ile vücuda getirilmiş bir Türk şehri ve merkezidir. Yine ancak Devlet tedbiri ile bir Türk merkezi olarak durabilir. Bırakılırsa, az zamanda bir Kürt köyü haline gelmesi ve bu suretle Mutki, Hizan, Şirvan, Garzan mıntıkasının Türkçe işitecekleri bir yer olmaksızın kütle olmaları muhtemeldir. Bitlis olmasaydı, bizim onu yaratmamız icap edecek idi. Bu mülâhazanın neticesi şudur: Bitlisi kuvvetli bir merkez olarak bir Türk yuvası ve kalesi halinde tutmalıyız. Bitlis halkı, etrafındaki Kürt mıntıkaya hulûl etmeğe alışkındır. Onların bu hassası Türk kültürü için bize bulunmaz bir yardımcıdır. Etrafındaki bir iki kaza ile Bitlis Vilâyeti’ni süratle iade etmeliyiz. Merkezin imarı ufak tedbirlerle - Evkafın çarşıyı imar etmesi, orta mektebin kuvvetli tutulması, ağır ceza mahkemesi, halkevine yardım gibi- şehir canlı tutulabilir. Şimendifer’in Bitlis’ten geçmesini tercih etmeliyiz. Gerek şimendifer işçilikleri ve işyarlıkları gerekse Kürt ve Arap mıntıkalarında ufak yerli memurluklar, Bitlislilere hasredilebilir. Bir yün dokuma merkezi, bir ceviz ziraat ve ticareti merkezi olması da düşünülebilir. Elektrik merkezi olarak istidat göstermektedir. Eğer ufak bir endüstri merkezi yapabilirsek, iptidaî maddelerin toplanma ve pazaryeri olarak Bitlis Türk kültürü etrafa çok müessir olacaktır. Bu halde Bitlis şimalden veya cenuptan kültürel veya siyasal yayılmağa karşı esaslı bir müdafaa noktai istinadı kalır. Bitlisin tarihi bu vazife için emniyet vericidir.
Van
Bitlis’ten sonra Rahova Düzü’nü geçerek Van Gölü kenarında Tatvan’a geldik. Evvelâ Rahova Düzü’nden bahsetmek isterim: Rahova Düzü, kışın kar tipilerinin en şiddetli olduğu bir sahadır. Bu sebeple Rahova Düzü karla kışın kesif ve kalın bir tabakada örtülüyor. Yaz gelinceye kadar Van havalisinin ve Muş tarafının Bitlis’le irtibatı kesiktir. Rahova Düzü’nün kış için müthiş bir mani olduğu kanaati umumidir ve çok kuvvetlidir, Demek ki şimal ile cenup arasında irtibat meselesini Rahova Düzü kenarından veya dışından esaslı olarak aramak zorundayız. Demiryolu Bitlis’ten geçerek Van Gölü kenarına bu zoru hallederek gelecektir. Fakat o zamana kadar ve hatta demiryolu geldikten sonra da Bitlis’le Van Gölü arasında ve Bitlis’le Muş arasında kışın kapanmayan bir güzergâh bulmalıyız. Tatvan’da Sürmene’den getirilen muhacirleri ve onların evlerini gördüm. İlk görüşte insana iyi tesir yapan bu muhacir köyü şikâyetçilerle doludur. Evlerin damına konan kiremitler karı tutmuyor, taban toprak, pencereler muhafazasız ve Sürmeneliler mühim kısmı sanatkâr oldukları için geçimlerinden muzdariptirler. Karadeniz’in nüfusunu geçindirmeyen kalabalık mıntıkasına bir nefes ve geçim yeri olarak düşündüğümüz Van Gölü kenarından ilk yerleştirdiğimiz Sürmeneliler, memnun olmazlarsa bütün düşünce akamete uğrayacaktır. I. Genel İnspektörlüğünden Tatvan muhacirleri ile bilhassa meşgul olmasını rica ettim. Tatvan’da iki motora binerek ve Van Gölü’nün cenup kıyılarını takip ederek Van’a geldik. Van Gölü’nün şimal kıyısı daha ziyade meskûndur. Mevcut şehirler umumiyetle Türk’tür. Cenup sahili sarp ve yeşil dağların dar ve kısa derelerle yeşil eteklerinden ibarettir. Eski Ermeni köyleri boştur. Yüksek ve karlı dağlar Hizan, Müküs ve Şatak Kürtler ile meskûndur. Burada şimdi Gevaş bir Türk şehri olarak yeşil ve sulak bir sahada bulunuyor. Halk tembel ve fakir bir haldedir. Van iskelesine çıkar çıkmaz muhacirlerin şikâyetleri ile karşılaştım. İskeledeki bir büyük köye Sürmeneliler ve İran’dan gelen Türk muhacirleri yerleştirilmiş; Her ikisi hallerinden çok şikâyet ettiler. Kıymetli olan Sürmenelilerdir. Birinci Genel İnspektörlük’ten bunların halini süratle ıslah etmesini rica ettim. İskeleden sonra geniş bir harabeden geçtik. Harabe duvarlar yığını halindedir. Duvarların araları boş yahut bahçe veya tarladır; duvarlar hep kerpiç malzemesiyle bildiğimiz eski şehir harabelerinden fark ederler; İleride yeni Van şehri yapıldığı vakit onunla göl arasını kaplayan bu kerpiç harabesinin temizlenmesi ayrıca bir sıkıntılı mesele olacaktır. 3 km. kadar süren harabeden geçtikten sonra yeni Van’a giriliyor; Bitlis’in taş binalarını geçtikten sonra artık taş binalara pek seyrek rast geleceğiz. Van Gölü etrafı ise kâmilen kerpiçtir. Van etrafında yapı gereci ilk mesele olarak göze çarpıyor. Tuğla, Kiremit, Kireçli harç yeniden meydana getirilecek mevzulardır. Yüz sene dayanan dayanaklı kerpiçlerden bahs olunuyor. Bu sözlere fazla kıymet atfetmedim. Van’dan itibaren şimalin bütün karlık mıntıkasında en eyi dam malzemesi olarak çinko görünüyor, Ruslar Karsta ve Sarıkamış’ta dik çatılı, boyalı çinkoları kullanmışlar. Dışardan tedarik olunan çinko bir tarafa bırakılırsa düz damlar umumî manzarayı teşkil eder. Tatvan ve iskeledeki iki muhacir köyünde tecrübe edilen kiremitlerde muvaffak olunamaması fena bir başlangıçtır. Dam için eğri satıhlı, düz arduaz kareleri kullanmak tecrübe olunacak bir fikir görünüyor. Van halkı düşük, fakir, trahomlu bir tesir yapar. Asıl Vanlılardan mühim kısmı henüz dönmemiş. Şimdiki halk derlemedir. Bütün halkın ümidi Devletin göstereceği alâkadır. Şehir olarak Van’ın özel bir surette tetkiki hangi malzeme, nasıl plân ile, nerede yeni şehrin kurulacağı tespit edilmelidir. Sonra devlet daireleri, memur evleri, kültür kurumları ve ekonomik uzuvları plân dâhilinde meydana getirilmelidir. Sağlam bünyeli iyi bir Van şehri şarkta Cumhuriyet’in önemli bir temeli olacaktır. Böyle bir temel Türk hâkimiyeti için her bakımdan lâzımdır. Van etrafı geniş, iskân için müsait şartları haizdir. Van etrafı çok sulaktır. Ve halk öteden beri sulamaktan istifadeye alışıktır. Muhtelif memba ve akarsulardan harklar yapılarak sulama teşkilâtı, kurulmuştur. Bu gün bu harklar çok yerde tamire muhtaçtır. Fakat aşağıda söyleyeceğim gibi tamir masrafı azdır. Su kanallarının en eski ve meşhuru Havasor (Avasor – Kızılsu) cenubundan gelen Şamram kanalıdır. Membaından gür bir surette çıkan su kanalla bugün Havasor Deresi’ni üst bir köprüden geçiyor ve Edremit’e ve Van civarına halâ gelebiliyor. Diğer bir kanal Havasor cenubundan Gevaş civarına kadar gidermiş. Su boldur. Gerek Şamram’ın, gerek Van etrafındaki diğer kanalların tamiri 100 ilâ 150 bin lira tahmin olunuyor. Van ve civarının ıslahına başlarken ilk yapılacak iş su kanallarının tamiridir. Van cenubundaki Havasor Vadisi’ni gezmekten maksadım vakti ile müreffeh Ermeni köylüleri tarafından işgal olunan yerleri görmekti. Bu havali boştur. Tedricen Kürtlerle dolmaktadır. Bu kadar boş yerlerde İran’dan, Çıldır’dan ve Erivan’dan gelen pek az muhacirlerin hala şikâyetçi ve yerleşememiş bulunduklarını görmek insanı meyus eden bir şeydir. Gevaş’tan evvelce bir iki kelime söylemiştim. Van civarındaki Edremit Bahçeleri şöhretli bir yer olarak gösteriliyor. Şamram’ın bozukluğundan suların yetmediği anlaşıldı. Mevyalar genel olarak küçülmüş, soysuzlaşmıştır. Van Gölü’nden istifade üzerine bir iki şey söylemek isterim: Marmara gibi bir denizde kayık ve yelkenli hemen hiç görülmez. Mükemmel bir irtibat sahası bu gün işe yaramaz bir mani halindedir. Van Gölü İşletme İdaresi’nin motorları I. ve II. mevki Marmara nakliyatından fazla ücret alırlar. İşletmenin bütün bütçesini hazine verir. Buna mukabil ucuz fiyatla nakliyat yapmak şimdiye kadar işletmenin aklına gelmemiştir. Römorkörün II. mevki üç küsur liraya taşımasına mukabil kamyonun bir liraya taşıdığını Erciş’te bana anlattılar. Biraz akıl ve intizam ile Van Gölü mükemmel bir nakliye sahası olacaktır. Van etrafında Bargir’de petrol varmış. Ruslar işletmişler. Yerli ihtiyaç için olsun tetkik edilmesi lâzımdır. Şatak’ta kuvvetli bir linyit mıntıkası varmış. İmtiyazı verilmek üzere imiş. Yerli imtiyaz sahipleri elinde hiç bir istifade vermeyecek olan kömürün tetkik edilmesini ve değeri varsa devlet tarafından işletilmesini zaruri görürüm. Gerek cenup dağları, gerek şimal sahilindeki şehirler itibari ile Van havalisi de bir ceviz mıntıkasıdır. Bana denildiğine göre bütün Hakkâri cevizlik imiş. Meyve ve ağaç olarak ceviz Van için önemli bir ekonomi mevzuu olabilir. Van etrafında bir mamure kurulması için bol sulama imkânı, Van Gölü, kömür ve petrol gibi şartlar çok ümit verici ve teşvik edici manzara gösteriyor. İşler tanzim olunur ve Karadenizliler memnun edilebilirse Van etrafı kolaylıkla gelişebilir, İran yakininde böyle bir mamur merkezin ve mıntıkanın değeri meydandadır. Van’dan sonra göl kenarını takip ederek Muradiye Suyu’nu (Bendimahî) geçtik. Ernis Köyü’ne geldik. Burası işletme idaresinin tersanesi ve merkezidir. Tamirhanesi ve bir takım binaları var. Burasını esasen muharebe esnasında Ruslar kurmuşlar. Ve yukardan buraya bir de dekovil hattı getiriyorlarmış. Gerçi limandır, fakat bütün göl için en sapa yerdedir. Biz Van’ın kışın kapanmayacak surette muvasalasını cenuptan düşündüğümüz için ve Van civarına demiryolu en çabuk olarak yine cenuptan geleceği için tersanenin henüz iptidaî halde iken Tatvan civarına naklolunması münasiptir. Münasip bir liman bulunacağını ümit ediyorum. Ben geçtiğim zaman, yani 11 Temmuz 935 günü bir Mülkiye Müfettişi Ernis’in hesaplarına bakıyordu. Müfettişin kanaati nereye varırsa varsın idarenin yeni bir zihniyetle, modern bir surette iktisat veya Nafıa Vekâleti tarafından işletilmesi icap edecektir. Erciş Türk şehrinde bir kaç saat kaldım. Kürt isyanında şehri müdafaa eden halkın kahramanlık hikâyelerini heyecanla dinledim. Şehir içinde, sayılabilecek ciddi ve iki üç gün devam eden muharebeyi halk büyük bir cesaretle ve muzafferiyetle bitirmiştir. Adilcevaz Nahiyesi bahçelik şirin bir Türk kasabasıdır. Bu gece Ahlat’ta yattık. Ahlat çok işittiğim hatıralarına göre bana daha eksik bir tesir yaptı. Fakat bu havaliye göre yine şirin esaslı bir Türk şehridir. Van etrafındaki Türk kasabaları hep mektep isterler. Erciş İlk Mektebi fena idi. Adilcevaz Mektebi ise daha fena idi. Eksikler hususî idarelerin yalnız eksiği görmesiyle giderilebilecek şeylerdi. Meselâ sıraları kâfi olmadığından çocukların gidememesi gibi sebepleri bana söylediler. Bütün Türk kasabaları etraflarına Türk muhacirleri getirilmesini isterler. Umman içinde kalmış gibi, Türk sitelerinin boşluktan ve yalnızlıktan ürküntü hissettikleri sezilir. Dikkate değeri vardır ki halk Türk muhacirleri isterken yeni geleceklerin yeni ziraat usullerini kendilerine örnek vererek öğreteceklerinden ümitlidirler. Çiftçiliği fena yaptıklarını, hatta kâfi derecede çalışkan olmadıklarını sızlanarak anlatırlar. Altı aydan fazla karla kapalı, muvasalasız ve işsiz yaşayış, yaşayış olmadığını anlamışlardır. Memurlarımızın sık değişmesi ve uzun müddet mühim vazifelerin münhal kalması, Van Vilâyeti’nde göze çarpan bir gerilik gösterir. Ben Van’da iken Erciş Kaymakamı vekâlet ediyordu. Cumhuriyetten beri bir sayıya göre 13. olan vali yeni gelmiş bulunuyordu. Van’da yaptığımız bütün iş bir cadde üzerinde bir kaç dükkândan ibarettir. 13 valinin her biri bir program gütmüş ve her birinin programı diğerinden ayrı olmuştur. Seyahatim esnasında Erciş ve Adilcevaz gibi şimal kasabalarında yirmi günden beri iskele yapıldığını söylediler. Van Gölü balık noktai nazarından da alâkaya değerlidir. Meyve yeri sayılan Erciş, Adilcevaz ve Ahlat’ta meyveler dejeneredir. Cevizler daha canlıdır. Hatta ceviz marangozluğunun oldukça iptidaî möblesi, sandalyesini gördük. Ahlat’ta bildiğimiz zahireden başka az miktarda patates yetişiyor. Burada ziraat malûmatını kaymakamın tavsiyesi ile Ziraat Odası Reisi’nden aldım. Göl vapurları Ahlat’ta hiç uğramazmış. Ahlat’tan sonra tekrar Rahova Düzü’nden geçerek Muş Ovası’na girdik. Geniş ve boş ovadan Muş’a vardık.
Muş
Üç dört bin nüfuslu ufak ve iptidaî bir kasaba. Hükümet Konağı yarım. Vilâyet merkezi olarak yeni canlanıyor ve ümitle bekliyor. Toprağı çok mümbit olmakla şöhretli olan bir buçuk milyon dönümlük Muş Ovası’nın Ermeni köyleri boş -tedricen Kürtlerle dolmakta- ovanın şurasında burasında sazlıklar artmakta. Muş Ovası iskân ihtiyacını açık gösterir. Umumî mülâhazatım arasında iskân işlerinden bahsedeceğim. Ben bu ovada sulama usulü görmedim. Murat’ın bu bakımdan ne kadar işe yarayacağını tetkik etmek lâzımdır. Bu ova geniş mikyasta iyi cinsten hayvan yetiştirme çevresi olabilir. Herhalde uzun müddet boş kalmayacaktır. Kürtler yavaş yavaş dolduracaklardır. Misal olarak Ebülbahar yakınındaki Sironik Köyü’nde ( büyük, eski bir Ermeni köyü) Mutkilileri yerleşmiş buldum. Bunlar çıkarılacaklarından endişededirler. Yerleşmiş olanların çıkarılma teşebbüslerinde zarardan başka bir netice görmediğim için dokunulmaması fikrinde olduğumu Genel İnspektöre söyledim. Muş şimdi şarkın büyük bir vilâyetidir. Bitlis, Mutki, Sason, Solhan, Çapakçur, Genç, Varto, Bulanık, Bingöl kazalarından mürekkeptir. Kendisinin bir tarafla kışın kapanmayan irtibatı yok. Ve kendisi ile kazaların irtibatları uzak ve fena. Kazaların zaten bir ihtiyaçlarını temin etmez. Bitlis Vilâyeti’nin teşkili ve yeni muvasala plân ile Muş teşkilâtı yeniden değişikliklere uğrayacaktır. Muş’tan sonra Ebülbahar Deresi’ne girecek Kösur Dağları eteğine geldik ve bunu aşarak Murat mailesine geçtik Bulanık’a vardık. Yol pek fena idi. Bulanık bir kaza merkezidir. Yeniden bir Türk şehri olarak kurulması düşünülmüş, her taraftan ele geçen muhacirler yerleştirilmeğe çalışılmış. Bu gün yaygara, sefalet ve şikâyet içinde bulunan 1500 kadar nüfus oldukça mümbit ve sulak bir arazide didinip durmaktadır. Birbirinden üç beş sene farkla gelmiş üç tabaka muhacir var. Çıldırlılar, Ahılkelekliler, Erivanlılar vs. hemen hepsi hallerinden ve hükümet memurlarından şikâyetçi. İki seneden beri orada bulunan kaymakam asabi, namuskârane iş gördüğünü anlatıyor. Ve kendisine gelen parayı muntazam ve nizama göre dağıtmaktan hesap vereceğini söylüyor. Halk düşkün, feryatlı. Henüz arazileri mâl olmamış. Çayırlıklar fena taksim edilmiş. Şikâyet ederler. Genç kaymakam da içinde hıçkırarak ağlar. İşte Bulanık için düşünülen yeni bir Türk şehri fikrinin bu günkü gerçek durumu budur. Genel İspekter Bulanık’la ciddi olarak meşgul olmak için daha ben orada iken tertip almağa başladı. Bulanık’tan sonra Malazgirt’ten geçtik. Bu kadar bitkin ve fena yer güçlükle tasavvur edilebilir. Hâlbuki buranın da yeni ve temiz bir Türk şehri olarak kurulması bizim için pek kıymetli olacaktır. Malazgirt’ten sonra beş günden beri dört tarafımızda ufkumuzun başlıca haşmeti olan Süphan Dağı manzarasından ayrılıyoruz. Şimdi susuz katavin kütlesini can sıkacak kadar uzun müddet dolaşacağız. Yolda Patnos’tan, Kör Hüseyin Paşa’nın saltanat merkezinden geçtik. Karaköse’ye doğru vardık. Haydaranlıların Patnos etrafında Van Gölü’nün bütün şimalinde geniş mikyasta kurdukları Hamidiye saltanatı tarihlere karışmış. Şimdi bu havali bizim tedbirlerimize ve tasavvurlarımıza olgun ve balmumu kadar uysal bir hale gelmiştir. Tedbirlerimizi tayin ve ne kadar yavaş da olsa muntazam olarak tatbik etmek kâfidir.
Karaköse (Ağrı)
Muş Vilâyeti’nden Karaköse yani Ağrı Vilâyeti’ne geçiş daha köylerin sahasında göze çarpıyor. Köyler daha çok ekilmiş; her tarafta biçilmiş ot demetleri; muharebelerden daha az sarsılmış; adeta daha mütemadiyen Kürt halkı. Karaköse Vilâyeti’ne girildiğinden itibaren Süvari Fırkası’nın heybeti ve prestiji hissedilir. Karaköse’nin kendisi insana harabe ortasında ilk mamure tesiri yapar. Son zamanlarda bu havalide inkişaf etmiş olan başlıca yerdir. Askerî binalar şehri toplamış gibidir. Fırka karargâhı Diyarbekir’den beri rast geldiğimiz ilk betonarme binadır ve güzel binadır. Söylediklerine göre yardımla ve 5.000 lira masrafla çıkmış olan bu bina ayni zamanda subay yurdu ve subay oteli gibidir. Arkadaşlar burada rahatça misafir kaldılar. Şehinşah’ın seyahatinden kalan karyolaların makbule geçtiği anlaşılıyor. Karaköse hükümete yakın bir Kürt şehridir. Halk Türklüğe hevesli ve mutludur. Bazılarına göre zahiri ve hilekârane olan bu Türklük yakınlığı bence kazanılmış: mesafe ve teşvik olunacak bir durumdur. Karaköse’de hükümet daireleri fenadır. Subay ve işyarlara ev temin etmek lâzımdır. Bunlar inanılmayacak kadar az masrafla yapılabiliyor. Bütün subay ve işyarlar için 20.000 lira yetecek ve bununla galiba kırk ev yapacaklar. Bu parayı gelecek sene bulacağız. Bir süvari alayını kışlaya çıkarmak için 10.000 lira istediler. Bunu M. M. Vekâleti’nden temin ettik. Her ikisi için lâzım olan kereste ısmarlandı. Süvari Fırkası’nın Topçu Taburu için kışla yapılmış. Hülasa az masrafla Karaköse bu havaliye göre temiz bir devlet merkezi haline gelir ve bundan maddî ve manevî istifademiz büyük olur. Fırka Kumandanı’nın sivil idare ile geçimsizliği hakkında bir iki seneden beri kulaklarımı dolduran vaziyet hakkında yerinde malûmat edinmeğe çalıştım. Fırkası ile çok meşgul muhitte nüfuzlu ve gösterişi sever olan Fırka Kumandanı hakkındaki haberler daha ziyade hasudane ve maatteessüf garazkâranedir. Kumandanın çalışması takdir ve teşvik olunacak mahiyettedir. Süvari spor ve talimleri ve askerî bakım için Karaköse’de bana gösterilen şeyleri İstanbul’da, Ankara’da ve İzmir’de her kıt’a gösteremez. Halkın gözü önünde yapılan bu talimler ve asker sporları yalnız manzarası ile devletin kudret ve hakimiyetini sağlamlaştırmağa çok tedbirden fazla yaramaktadır. Dikkate değer ki erat yerli ve hatta Karaköse Vilâyeti halkıdır. Eleşkirtli veya Diyadinli neferin orta Anadolu neferi haline geldiğini görmek çok ümit verici bir şeydir. Bu neferlere Kürt köyleri içinde de rast geldim. Askerden geldikleri ve Türklüğe ısındıkları besbelli idi. Karaköse’de İran transit yolu işiyle meşgul olmağa başladım. Bunu bir bütün olarak ayrı bir fasılda anlatacağım.
İran Hududu
Karaköse’den Diyadin ve Bayazıt üzerinden Kızıldize’ye gittik. Yol bu günkü hali ile de istifadeye elverişlidir. Esaslı şose bir taraftan yapılırken yolun sert olan tabiatı işlemeğe müsaittir. Yalnız, Şeyhli Gölü ayaklarının ovası tarla yolu halindedir ki yağışlı havada otomobil geçemeyecek. Kızıldize’ye veya Gürcübulak’a kadar olan transit yolu en evvel yapılmak zaruridir. Kızıldize bizim bunca senelik başlıca gümrük merkezimiz. Pek iptidaî ve himmetsizdir. Kızıldize köylüleri maktu verginin ağırlığından ve ev adedi kaçtıkça bu verginin daha ziyade ağırlaştığından avaz avaz bağırıyorlar. Maktu vergi her vilâyette halkın mütemadi hicreti ve memleketin mütemadiyen harap olması için çok müessirdir. Kızıldize’den sonra Bayazıt’a uğrayarak Gûrcübulak’a ve İran hududunun tam üstüne geldik. Ağrı dağlarının karşısındayız. 1930 Ağrı Harekâtı ve hudut tashihi vaziyetlerini görüyoruz. Bu gün öğleyi Gürcübulak gerisindeki Sürbahan’da Büyük Ağrı cümudiyelerinin karşısında geçirdik. Sürbahan, dağ livasının bir alay garnizonudur. 5 ilâ 10 kümesli olan asıl Sürbahan’dan ayrı bir askerî şehir kurulmuş. Mektep yapılmaktadır. Subaylar aileleri ile beraber burada otururlar. Her ev 30 ila 50 liraya çıkarılarak bu havaliye göre temiz bir merkez kurulmuştur. Bir az daha esaslı yardım edersek hem subayların hali daha kolay olur, hem de havali için bir medeniyet merkezi meydana gelir. Subay çocuklarının neşeli gürültüleri ve oyunları içinde bir kaç saat geçirdik Zabitlerin küçük çocuklarından Gürcübulak, Bulakbaşı, Aybey dalları hakkında malûmat dinlemek insana heyecan veren bir şeydir. Subay çocukları altı yaşından itibaren devletin hudutlarını beklemeğe alışmaktadırlar. Transit gümrük merkezinin nakli, hudut karakolları ve hudut kumandanlarının nakil vasıtaları hakkında ayrıca tafsilât yereceğim. Sürbahan’ın gümrük merkezi, nahiye ve telgraf merkezi olması her maksada iyi gelecektir. Sürbahan’dan sonra Çengel Geçidi’nden geçerek Iğdır Ovası’na indik. Çengel geçidi sırtlarına tırmanmağa başlarken yol düzeliyor, Eski Rus yolu üzerinden Iğdır’a gidiliyor. Karaköse pilâtosu Türkiye’nin en soğuk ve bu gün en mahrum mıntıkasıdır, denilebilir. Sebze ve meyvenin Erzurum’dan geldiğini zikretmek kâfî fikir verir. Vasıtasızlıktan Iğdır’dan istifadeleri pek mahduttur. İran hududundan Karaköse’ye kadar Rusların yapmış olduğu 1,07 m. genişliğindeki demiryolunun bugün izleri görülüyor, Rayları kalkmış, istasyonları atılmış bir haldedir. Bunu kim yapmış ve niçin yapmış, anlamak mümkün olmadı. Bir iki sene sonra Erzurum’a varırsak bu demiryolunu tekrar yapmak mecburiyeti bize bir çok masrafı beyhude yaptıracaktır. Buraya kadar. I. Genel İnspektörlük mıntıkası bitmiş olacaktır. Ağrı Vilâyeti İran transiti esasen I. Genel İnspektörlük’le alâkadar değildir. Bu mevzular Erzurum ve Trabzon işleri ile bütün teşkil eder. Onun için ilk fırsatta Ağrı Vilayeti’ni I. Genel İnspektörlük’ten ayırmak lâzımdır. Hakkâri hakkında da bir iki söz söylemek isterim Vilâyetin yeniden teşkili kendisini bize zorla ispat etmiştir, denilebilir. Şimdilik Vali Muavinliği şeklinde idare ediyoruz. Hakkâri’de eksiğimiz gerek Van’la ve bilhassa Siirt ile muvasalasızlıktır. Bunları yakın bir zamanda halletmemiz. Irak hududunda karakollar ve Hakkari’nin devlet merkezlerinde daireler ve meskenler beraber düşünülmelidir.
Kars
Iğdır’a geldiğimiz vakit Kars Vilâyeti’ne girmiş olduk. Teşkilâtın son değişmesinde Iğdır, Ağrı’dan alınarak Kars’a verildiği için. Bulunduğumuz temmuz ortasında Iğdır, Diyarbekir’den sıcak, bilhassa çok sinekli idi. Çoktan beri görmediğim kalabalık, canlı ye gürültülü bir muhite girmiştim. Subaylar, aileleri ve çocukları çevrenin en yüksek dekorunu teşkil ediyorlardı. Her yerde, subay hem Cumhuriyet’in, hem Türk medeniyetinin en temiz örneğidir. Iğdır geniş bir ovanın ortasında; ova bir buçuk milyon dönüm kadar tahmin olunuyor. Toprak bereketli. Halk denebilir ki esas olarak sulama ile tarım yapar. Iğdır Ovası her çeşit zahireden başka pirinç ve pamuk yetiştirir. Pamuğu Adana’nın kozasından daha iyi cinste ve daha ağır pahadadır. Herkes bilhassa subay ve işyarlarımız sıtmadan pek muzdariptirler. Iğdır’ın dertleri iskân ve sulama işleridir. Iğdır’da üç tabaka halkla görüştüm. Yerlileri su istiyorlar. Bunlardan bir kısmı arazilerinin henüz tapusu olmamasından veya arazilerinin değiştirilmesi ihtimalinden korkudadırlar. Muhacir denilen bir tabaka var ki bunlar geleli seneler olduğu halde arazileri kat’î olarak kendilerine verilmemiştir. Bir de Ağrı Harekâtı esnasında o mıntıkadan sürülen Kürt köylüleri vardır. Yerli halkın ve Türk muhacirlerin iskân tezebzübü arasında bu Kürtler en verimli boş ermeni köylerine yerleşmişler. Ovaya ve bol mahsule alışmışlar. Şimdi yerlerinden çıkarılmamak ve oturdukları yerlerin tapusunu almaktan başka istekleri yoktur. Iğdır’da kimsenin yerinden oynatılmasına ne lüzum, ne de imkân var. Türkleri verimli topraktan nereye göndereceğiz? Hudut üzerinde bulunan yerleri derhal Kürtlerle dolacak. Ağrı’dan muvakkaten gelen Kürtleri de bir yere gönderemeyiz. Temeddün edip sükûnet bulmuş olmaları kâfi bir kârdır. Iğdır Ovası’nda çalışan halkın iskân işlerinin türlü mevzuları ile bihuzur olmasına acele nihayet vermeliyiz. Bu, ancak doğru, salahiyetli bir heyetin çalışmasiyle mümkün olacaktır. Iğdır Ovası’nın diğer büyük meselesi de Aras Nehri’nden sulama işidir. Aras Nehri’nin yarı suyu ahden bize aittir. Biz bu yarı sudan iptidaî harklarla istifade etmeğe çalışıyoruz. Ruslar Aras üzerindeki bentten büyük bir kanala su alıyorlar Ve bu kanaldan ovayı suluyorlar. Aynı tertip bizim tarafta olmadığı için halk pek sızlanıyor. Karakale’deki Serdarabad Barajı’nı Türkiye ve Rusya toprağında Ermeni Başvekil Muavini ve Ziraat Nazırı ve işletme mühendisleri ile beraber tetkik ettik. Bent, her iki memleket hesabına yapılmış; kendi hesabımızı borçlu bulunuyoruz. Bendin Rus tarafında su alacak ve boşaltacak kapaklar yapılmıştır. Bu kapak tertibatı ve bir ana kanal bizim tarafta yoktur. Bunları yapmak ne kadar para demek olduğunu tahmin edecek bir istinat malûmatı bulamadım. Kapaklar için yetmiş; seksen bin liradan bahsettiler. Kanalla beraber hepsi bir iki yüz bin lira içindedir. Bu masrafları dönüm başına bir sulama ücreti alarak halka ödetmek mümkündür. Bu halde iş, Ziraat Bankası ile bir malî ve taahhüt tertibine taallûk ediyor denebilir. Asıl mesele inşayı hangi mühendisin, hangi malzeme ile yapabileceğidir. Suyun doğru taksim olunması gibi nazik bir hudut meselesini Ruslarla beraber halletmekte isabet ederiz zannederim. Zaten çimento, demir malzemesi ancak Rusya’dan alınabilir. Aras Kanalı’nın yapılması bizim yalnız iktisadî menfaatimiz değil, halka karşı siyasî vazifemizdir. Meseleye acele temas etmek zorundayız. Hudut üzerinde her yerde karşı tarafla müsavi şeraitte olmak devletimiz için mühim bir siyasî mevzudur. Ufak masraflar ve dikkatlerle bunun temini müşkül değildir. Fakat çok ihmal vardır. Bu mülâhazayı kanal için değil, her şey için söylüyorum. Iğdır’da sıtma mücadelesi yapabilsek, prestijimiz ve kuvvetimiz çok artacaktır. Iğdır’ın mahsulünü değerlendirmek mütalâa olunacak bir mevzudur. Sebze ve meyve için bu, bilhassa irtibat yolları meselesidir. Iğdır’ın yolları şimale doğrudur. Kağızman üzerinden ve Kağızman’la beraber Erzurum yoluna kışın kapanmayan bir irtibat aramak lâzımdır. Şarktaki ev tezgâhlarına malzeme yetiştirmek üzere Iğdır’da bir küçük iplik fabrikası da düşünülebilir. Bu tedbir pamuğu Rus fiyatından kurtarır ve çok değerlendirebilir. Iğdır’da yeni muhacirleri iskân edecek devlete ait arazi çıkarılabilir. Iğdır’dan sonra hâlâ işe yarar halde bulunan eski Rus yollarını takip ederek Tuzluca kaza merkezinden geçtik ve Kağızman’a geldik. Bir süvari livamız güzel garnizonlarına yerleşmiş Kağızman bahçelik ve meyvelik bir yer. Bunların da istediği Erzurum yoluyla bağlanmaktır. Kağızman’dan sonra geç vakit Sarıkamış’a geldik Mamurluğu şöhretli olan Selim Köyü harap ve berbat bir halde. Buradan da iskân belâsının geçtiği anlaşıldı. Sarıkamış bir Avrupa şehri manzarasıyla bizi karşıladı Dünyanın her tarafında nadir bulunan garnizon binaları yavaş yavaş çökmek yolundadır. Çift camlar artık tek kanat olmuş; döşeme ve kaplamalar yerinden oynamağa başlamış. Damlar her taraftan akıntı vermektedir. Sarıkamış Ormanları bir görüşte anlaşılacak kadar küçülmüştür. Hâlbuki Sarıkamış’ı, bayındırlığını koruyarak ana vatan şimendiferlerine bağladığımız gün burası bütün memleket için değeri bulunmaz bir toplanma yeri olacaktır. Bundan, on sene sonra Sarıkamış Ordugâhı’na askerî olarak dahi ihtiyacımız olacağını zannediyorum. Sarıkamış’ın binalarını kurtarmak iki tedbire bakar: Birisi bu binalardan ikamet için aldığımız parayı -beş bin lira kadar tutuyormuş- bakımına hasretmek ve garnizon komutanını bu binaların bakımından mesul tutmak. İkinci tedbir: İki üç sene içinde bir iki yüz bin lira sarf ederek binaları elden geçirmektir. Rusların bol Fransız istikrazlarına dayanarak vücuda getirdikleri bu ordugâh bu kadar az masrafla henüz kurtarılabilecek bir haldedir. Sarıkamış’ın ormanları, muntazam bir program altında yakında şiddetli bir kontrolle kurtarılabilir. Kars’a Erzurum’dan Tortum-Oltu-Göle yolu ile şimalden girdim. Eski hududa kadar olan kısmın yolları halâ iptidaî haldedir. Köprüler ya fena, ya hiç yoktur. Oltu yakınından itibaren eski Rus şosesi başlar ve ileride güzel ormanlık içinde devam eder. Orman içine yerleşmiş Avundur Köyü bu ormanları kıyasıya tahrip ile meşguldür. Bu civarda en mühim mesele, Balkaya ve civarındaki kömür ocaklarıdır. Ruslar zamanında Kars’tan buraya kadar dekovil varmış ve bu ocaklar Ruslar çekilinciye kadar işletilmiştir. Bu kömür ocakları gerek Kars için ve bilhassa Erzurum için hayatî bir ihtiyaçtır. Karaköse, Erzurum ve Kars havalisi resmî olarak bugün tezeğe istinat etmektedir. Ordu ve devlet daireleri cinsini ve evsafını tayin ederek şartnamelerle tezek kontratı yapmaktadırlar. Kars ve Erzurum’u kömüre kavuşturmak için biz tedbirlerimizi tamamlayancıya kadar Rusya’dan kömür ve kok ithalini dahi düşünmeliyiz mütalâasındayım. Kars’ta ısınmak çok zor meseledir. Çok şikâyet işittim. Para yetişmiyor. Ve tezek ısıtmıyor. Göle civarında Kars’ın meşhur sığır örneklerini gördüm. Tereddiye yüz tutmuştur. Asıl acıklı olan, üç sene evvelki şiddetli soğukta otsuzluktan yarıdan fazlasının mahvolmasıdır. Yer yer hayvan beslemek darlığına karşı bazan tedbir alıyoruz. Göle hayvanlarının bu kadar büyük zayiatına karşı tedbir alamamış olduğumuzdan pek muzdarip oldum. Kars peynirlerini yapan bir köye (Boğatepe) uğradık. Kaşar ve grayiyer gösterdiler. Balkan kaşarına rekabet edemiyorlarmış. Graviyerleri iyi imiş. Bunların dertleri, âletlerinin eksik ve meralarının dar olmasıdır. 93’ten evvelki tapularla yeni bir türedi nesil yetişiyor ki köylerin arazisini ve devletin ormanlarını mahkemelerden kolayını bularak koparıp almaktadırlar. Kars Vilâyeti’nde 900 kilometre kadar Ruslardan kalma şoseler vardır. Bu şoselerin bütün muhafaza ve tamir istasyonları haraptır. Bunlar hep aynı tipte kalın taş binalardır ki bu gün yalnız duvarları mevcuttur. Yollar bugün dahi en iyi yollarımızdan sayılabilir. Hepsinin balastı halâ yerinde. Tamir taşları yanında. Köprüler tamam ve korkuluklar henüz kâmilen mahvolmamıştır. En ziyade müteessir olduğum, tahrip illetinin köprü demirlerine musallat olmasıdır. Köprülerin kârgir korkulukları içindeki demir kısımlar açıktan açığa sökülmektedir. İlbay, kim bilir ne zamandan beri devam eden bu fenalığı burada halkın bir âdeti olarak bana izah etti. Kars Vilâyeti kadar mamur yerimiz az idi. Kars Vilâyeti gibi çok senelerden beri sistematik bir surette fena idare edilmiş ye her bakımdan gerilemiş bir muhit görmedim. Halkın ahvali ruhiyesi er geç bu havaliyi gözümüzden çıkardığımız mahiyetinde olursa buna şaşmamalıyız. Kars ve Erzurum Vilâyetlerini en çok muzdarip eden bir sebep de kışın Kars’la Erzurum arasındaki dekovil hattının işlememesi veya işe yarayacak surette işlememesidir. Bizim şimendifer idarelerimiz bu dekovili işletmeğe bir türlü iltifat etmediler. Senelerden beri şimendifer idaremiz bu hattın işletilmesinden vazgeçilmesini teklif eder ve biz reddederiz. Öyle gördüm ki bu hattın işlememesini filen emri vaki haline getirmek için hat kasten ihmal edilmiştir. Şu kadar seneden beri hattın ağaç traversleri bir defa tamir görmezse, tiren yolda giderken çengel ile vagon üzerinden eşya aşırılıp çalınabilirse ve kışın başlıca tipi yerlerine Ruslar tarafından yapılmış olan ağaç kar siperlikleri idare tarafından sökülüp kaldırılmış ise ve en nihayet bütün bütçesi devlet tarafından kapanan bir idare otomobil ve arabalardan çok pahalı nakliye ücreti isterse başka türlü hüküm vermek mümkün değildir. Hâlbuki bu hattın işlememesi Karsı ve Erzurum’u maddeten ve manen çok sarsmaktadır. Gün geçirmeden yapacağımız iş, bu hattı İstanbul-Ankara hattı gibi yaz kış işler hale getirmektir. Kars Vilâyeti’nin büyük bir iktisadî ve siyasî derdi, mahsul fiyatının Rus insafına bağlı olmasıdır. Bu yalnız tek mahreç meselesi değil, Rus ticaret mümessillerinin bazı tüccarla kombinezonu neticesidir. Hem mukabil teşkilât ile uğraşmalı, hem başka çare aramalıyız. Kars’ta da iskân ve arazi talebi, mera taksimi meseleleri pek çoktur. Ve halk çok şikâyetçidir. Kars Kalesi’ni ve garnizon binalarını da gördüm. Bunları az masrafla âti için muhafaza edebilmek lâzım olduğu zannındayım. Kars’ı ve Artvin’i bir an evvel soyup tahrip etmek fikrinde değil, bütün kuvvetimizle son âna kadar muhafaza etmek kararında olduğumuza içeriyi ve dışarıyı kesin olarak inandırmak mecburiyetindeyiz.
Ardahan
Kars’ın aynı dertlerini taşır. Fena bir kaymakamın ayyaş ve vazife bilmez mevcudiyeti son senelerde burasını bütün memurların, hatta orduya da sirayet ederek birbirleriyle uğraşmalar şekline sokmuştur, Bütün bu memurlar değiştirilmiştir. Orman tahribatı, ormanlık yağması akıllara durgunluk verecek kadar açık ve cesuranedir. Ardahan’la Kars Vilâyeti hikâyesi bitiyor. Kars’ta iyi şey olarak koşum atı yetiştirme istidadı ve yetiştiriciler bulunduğunu zikretmeliyim. Kars’la Arpaçay arasında Ağçalar ve Zohrap Köyleri bu yerlerdir. Ağçalar bir Türk köyü, at meraklısı, at yetiştiricisi. Zohrap bir Malakan köyü. Ruslara gitmeyerek türlü müşkülât içinde bizde kalmışlar. Ziraat, temizlik, hayvan bakımı ve kışın arabacılık ve kızakçılık sayesinde pek dar arazileri ile müreffehen yaşıyorlar. Malakan denilen Rus atı ırkını tutuyorlar. Bu ırk bizim uzun yayladan daha cüsseli, daha mütenasip ve çok kan sahibidir. Her iki köy kısraklara Ardene gibi en ağır koşum aygırını çekebiliyorlar. Bu köyler bizim senelerden beri yetiştirmeğe çalıştığımız koşum atı cinsinin temelini teşkil edebilirler. Bütün Karsa, Erzurum’a, Muş Ovası’na bu cins yayılabilir. Memleketin istifadesi hesapsızdır. Tedbirler sadedir. İçerden dışardan satın aldığımız ordu koşum atlarının bir kısmını buralardan muntazaman almak, bunlara kâfi mera ve arazi temin etmek, bunları civardaki şerir ağaların tasallutundan kurtarmaktır. Kars Baytar Müdürü nadir gördüğüm idealist memurlardan biridir ki bu at yetiştiriciliğini elinden geldiği kadar himaye etmeğe çalışmaktadır, ilk tedbirlere yerinde tevessül ettim. Program halinde bu atların üremesini takip etmemiz lâzımdır.
Artvin
Ardahan’dan sonra yeni açılmakta olan bir güzergâhtan Artvin’e doğru yola çıktık. Dikkate değeri vardır ki Kars Vilâyeti dâhilinde bu kadar yol yapmış olan Ruslar Ardahan ile Artvin’i bağlamamışlardır. Artvin Çoruh Nehri ile ve bir şose ile Batum’a bağlı kalmış. Mıntıka bu vaziyetinde ve Hopa’da bizim elimizde olduğundan başlı başına askerî ehemmiyetten ve iktisadî mahreçten mahrum görülmüş olacaktır. Hâlbuki şimdi Artvin bizim için Hopa’ya merbut ve hudutta bulunan diğer Türk kazaları ile bir iktisadî ve siyasî başlıca mıntıka halindedir. Sahille irtibatı henüz tamam değildir. Kars’la irtibatı, Kars’ı denize en kısa yoldan bağlar. Askerî ihtiyacı Yusufeli üzerinden Erzurum’a bağlanmasını icap ettirir. Ardahan’dan açılan yeni güzergâh Yalnızçam silsilesini çıkıyor ve iniyor. Tasavvur olunabilecek en sarp ve tehlikeli yamaçlardan ve sık ormanlardan geçiyor. Bu yoldan geçmek çok pitoresk bir temaşa ve çok heyecanlı bir uçurum sporu yapmak demektir. En zor şimendifer güzergâhlarından daha muğlâk fennî şartları taşıyan bu yol, bir mühendisin keşfine ve plânına dayanmaksızın orta tahsilli fen memurlarının himmetiyle yapılmaktadır. Şimdilik bu güzergâhı emniyet verecek derecede genişleterek ve kavislerini düzelterek en tehlikeli yerlere korkuluk yaparak süratli sefere temin etmelidir, ilk ve acele iş budur. Diğer taraftan esaslı bir keşifle yolun kâfi şeklini tespit etmeli ve masrafları ona göre yaparak Kars-Hopa’yı bağlamalıdır. Emin bir yol olursa bütün memleket bu yoldan geçmekten zevk alacaktır. Yalnızçam’ı aştıktan sonra ilk durak yeri Kutulhan’da köylülerle konuştum. Arazi ve bina kıymetlerinin yüksek takdirinden, birbirinden geçen suların iyi tevzi olunmadığından, sayım vergisinden sızlandılar. Metruk arazinin tevzi edilmesini dilediler. Evvelce işleyen bakır madenlerinin tekrar işletilmesini yalvardılar. Mektep, doktor, frengi mücadelesi istediler. Kalabalık nüfusun dar arazide sıkıntı çektiğinden muzdariptirler. Bir gün evvel Posof kazalılar Ardahan’a gelerek kendilerinden on bin kadar nüfusun başka yere, Erzincan Ovası’na naklini istemişlerdi. Yanımda bulunan Çoruh Valisi Kutulhan’da halkın istediklerini benimle beraber öğrendi. Su şikâyetlerinin tanzimi, takdiri kıymet hataları gibi kolaylıkla ve yerinde başarılacak meseleleri öğrendikten sonra uğraşmağa vakit bulamayarak Denizli’ye gitmiştir. Artvin şimdi bir kaza merkezidir. Artvin mıntıkasına girdiğinden itibaren insan buranın Rize’den idare olunamayacağına derhal kani olur. Hâlbuki Artvin, Şavşat, Ardânoş, Borçka mıntıkalarının yerinde ve dikkatle idaresi çok önemlidir. Artvin mıntıkasına malik olmak bir devlet için nimettir ve zenginliktir. Süratle Artvin Vilâyeti’ni iade etmek mecburiyetindeyiz mütalâasındayım. Artvin’den sonra vakti ile işlemiş olan Kıvartshane ve Murgul bakır merkezlerini gördüm. Kıvartshaneyi Almanlar ve Murgul’u İngilizler işletmiş. Her ikisi Ruslardan imtiyaz almış ve o zaman işletmeğe başlamışlar. Kıvartshaneye 4-5 milyon lira, Murgul’a 22 milyon lira sarf olunduğunu tahmin ediyorlar. Kıvartshane bugün 4-5 yüz bin lira bir masrafla tekrar işleyecek halde görünüyor. Bunu işletmek bizim için çok kıymetlidir. Halk geçim bulacak ve bir maden kazanacağız. Bugünkü tesisatı bir daha meydana getirmek gün geçtikçe güç olacaktır. Akan damların tamirini maliyeden, madenin işletilmek bakımından derhal keşfini ekonomiden rica ettim. Anladığıma göre bunun mülkiyeti henüz hallolunmamıştır. Bu muameleyi de süratle bir karara bağlamak icap eder. Kıvartshaneyi Etibank eli ile ve bir kaç ay içinde işletmeğe açmak ekonomimiz için bir muvaffakiyet olacaktır. Murgul’un hali anlatılmaz bir trajedidir. Bugün artık hiç bir işe yaramayan bir enkaz yığını halindedir. 22 milyonluk servetten meydanda olan tuğla bacalar ve bazı duvarlardır. Burasını evvelâ Vehib Paşa sökmeğe başlamış; sonra Gürcüler tahrip etmeğe çalışmışlar. Ondan sonra demir yağması asıl tahribatı yapmış. Malmüdürü müzayede ile hurda demir satar; tahsildar iki yüz ton hurda demir satın alır ve İstanbul pazarında iki bin ton parçalanmış makine enkazı hurda demir olarak satılırmış. Nüfuzlu adamlar bu marifeti senelerce yapmışlar. Bizim devrimizde bu şeylerin olabilmesi insanın kanını dondurmaktadır. Murgul’un tekrar nasıl istifade edilebilir bir şekli hakkında hiç bir fikir düşünemedim. Bundan sonra yeni yapılan 36 km.lik Borçka-Hopa yolundan kıyıya indik. Bu yol bugün en iyi bir yolumuz sayılıyor. Korkulukları ikmal edilmeğe muhtaçtır. İnşası senelerce sürdü ve yedi yüz küsur bin liraya mal oldu. Bir çok masrafın fazla ve aşırı olduğu söyleniyor. Zaten kilometresine 20 bin liraya yakın para verilmesi fazla pahalı olduğunun delilidir. Bununla beraber yolun yapılmış olması bir iyiliktir. Şimdi bu yolu aynı halde, fakat makul masrafla Ardahan’a ulaştırmak için çalışacağız.
Erzurum
Erzurum bu sefer bütün şarkta gördüğüm merkezlerin en fena halde olanlarından biri ve vilâyet olarak en az himmet edilmişidir. Trahom ve sifilis vilâyeti tahrip etmektedir. Erzurum’un asayişi bile ciddî bir ilgi görmemiştir. Sudan ve elektrikten mahrum olan Erzurum’un tozları en ağır zehirler mahiyetindedir. Bu şartlar altında Erzurum henüz iskân edilmekte ise bunu havasının iyiliğine ve uzun kış devrinin mikroplarla mücadele etmesine vermelidir. Her türlü kömür istihlâkinden kaçmış olan Erzurum’da büyük bir garnizon, tezekten hayat ve hararet beklemektedir. Erzurum’a sarf edilen devletin türlü şekilde imar paraları hep israflıdır. Senelerdir büyük muallim mektebi bitmiyor. Şimdi, İzmir’e elverişli olan plânın Erzurum’a uydurulmasına çalışılıyor. Erzurum’un etrafla muvasalası tabiatın ve bizim idaremizin neticesi olarak bugün henüz yoktur denilebilir. Kışın şarkla ve Trabzon’la kesiktir. Erzincan yolu hiç el görmemiş bir halde ancak yazın güçlükle işe yaramaktadır. Kars’la demiryolu irtibatının kışın kesilmesi için her şey yapılmıştır. Tortum üzerinden Oltu’ya giden yol iptidaidir. Dört seneden beri İspir yolu ile uğraşılıyormuş. Her sene güzergâh değişmiş henüz meydanda eser yoktur. Senelerden beri Erzurum’un yolları üzerinde hiç çalışılmamıştır. Hasankale’de yedi sekiz sene evvel başlanan yatı mektebi binaları dört duvar halindedir. Nasıl ve ne hizmet için bitirilmesinde herkes şaşkındır. Tercan’da mektep olarak bitirilen koca binanın mektebi ve bütün hükümeti içine aldığı halde ısıtılması mümkün olmamaktadır. Bu binada her türlü bilgiden ve fenden mahrum olarak yüz bin liraya yakın paraya mal olmuştur. Pasinler Ovası’nın sık meskûn köylerinde canlılık vardır. Aşkale gördüğüm yerlerin en fakirlerindendir. Tercan, Dersimlilerin ayağı altında çok anlayışlı bir halk olarak senelerden beri Cumhuriyet Hükümeti’ni aramaktadır. Ben geçtiğim zaman Tercan bir seneden beri 1328’de Erzurum yolunu görmüş Tortumlu bir tahrirat kâtibinin elinde idi. Giden vali dört sene zarfında Tercan’ı ancak bir gece görebilmiştir. Erzurum’un şimdiki valisinin selefleri yedi sekiz seneden beri ihmal, vazifesiz ve cehaletle Erzurum’u idare etmişlerdir. Van, Kars ve Erzurum en çok ihmal görmüş yerlerimizdir. Eğer Erzurum’un başlıca bir medeniyet, kuvvet ve kültür merkezimiz olmasını iltizam edersek bunu ancak devlet kuvveti ile, sebatla çalışarak gerçinleyebiliriz. Erzurum’u başlıca bir merkez haline getirmek bizim için tereddüt kabul etmiyecek bir vazifedir. Böyle olunca Erzurum şehrinin işlerini de esasları kurulup yoluna konulunciye kadar devlet yardımi ile yapabiliriz. İlk işler: Plân, su tesisatı ve yapı malzemesidir. Memurlarına ve subaylarına mesken teminine çalışmak müessir ve zarurî bir tedbirdir. Erzurum’un demiryolu ile bir an evvel bağlanması başlıca kurtuluş ve kuvvet çaresidir. Erzincan’da şimendifer mühendisi ile çalışmamdan 1936’da Erzurum’da inşaata başlamak ve 1938’de Erzincan’la Erzurum’u aynı zamanda bağlamak mümkün olacağını gördük. Transit yolunun muntazam servisle açılması, Sarıkamış hattının muntazam işlemesi, Erzurum’un Oltu, Artvin ve İspir’e bağlanması, Hınıs-Muş irtibatı, Erzincan yolunun ıslahı gerçekleştirilmelidir. Erzurum için kömür yakmak imkânı başlıca medeniyet ve terakki unsuru olacaktır. Etrafta buna imkân vardır. Ehemmiyet vererek tahakkuk ettirmeğe çalışmalıdır. Erzurum’da Halkevi binası ve teşkilâtı yardıma muhtaçtır. Erzurum Kalesi ile biraz meşgul oldum. Yüz elliyi geçen Rus topları kışın altı aydan fazla kar altında olduğu gibi bırakılmakta ve yazın tekrar görülmektedir. Bunların muhakkak harabiden kurtulması elli bin liralık sundurma inşaatı bekliyor. Bu topların müteharrik talimleri sekiz traktör ister. Bu kadar himmetlerden Erzurum Kalesi mahrumdur. Cephaneliklerin eskilikten tahallül ve infilâk tehlikesi Erzurum şehri için de mevcuttur. Erzurum’un bir sanat ve kültür yeri olarak tutunabilmesi ayrı bir tetkik ister. Erzurum’un kalkınmasını az senelerde temin edebilirsek şimalde hududa karşı ve içerde Kürtlüğe karşı sağlam bir Türk merkezini yeniden kurmuş oluruz.
Erzincan
Fena bir yoldan, kükürtlü kömür madeninin terk olunmuş ocakları ve dekovili yanından geçerek geldik. Erzincan’ın vaziyeti bana şu şekilde görüldü: o da kışın her tarafla muvasaladan mahrumdur; kışın yani senenin yarısından fazla kapalı kalmak bizim memleket mühendisliğinde tabiî bir hal zannolunuyor. Halbuki bu hal her şeyden evvel fena güzergâhların ve ihmallerin neticesidir. Vilâyetlerin yol faaliyetleri bir fenne dayanmadığı için bilhassa şarkta ekseriyet ile heba olmaktadır. Erzincan bir sulama sahasıdır. Halk sulamaya alışkındır; beyler tarla sularını ağır para ile satmaktadırlar. Erzincan’da bugün bol su meselelerini ve muğlâk fennî yolları Erzurum ve Çoruh gibi fen memurları idare etmektedirler. Erzincan’da Dersim saldırışları tablo halinde görülür. Erzincan Ovası’na, Kemah, Çemişgezek, Tercan, Kiğı kazalarına saldırışı tutmak için birçok kuvvetler kullanılmaktadır. Erzincan Halkevi’nde Dersimliler tarafından soyulanlar geçit yaptılar. Hikâyeler çok acıklıdır. Amerika’da çalışarak biriktirdiği para ile dönerken soyulup dilenci haline gelmiş olanlar, bilmem kaç defa sürülerini kaptırarak artık hayvan beslemekten vazgeçmiş olanlar, tarlasına ve merasına gidemeyenler birer birer anlattılar. Dersim Kürtlerine karşı vaktiyle set olan Türk köyleri dağılıp zayıflayarak ve Ermeniler kamilen kalkarak Dersimlilerin istilâsına karşı meydan tamamen boş kalmıştır. Erzincan yanındaki boş köyler, Dersim’in semiz ve mütehakkim halkı ile süratle dolmaktadır. Erzincan beyleri arazilerinde işlemek için Dersimlileri (Maraba) adıyla kullanmaktadırlar. Bu beylerin bir nevi Dersimli himayesine sığınmasıdır. Bu köyler ve marabalar Dersim çapulcu kollarının içeri yayılması için menzil ve yatak rolü yapmaktadırlar. Az zamanda Erzincan’ın Kürt merkezi olması ile asıl korkunç Kürdistan’ın meydana gelmesinden ciddi olarak kaygılanmak yerindedir. Dersim için fikrimi ayrıca arz edeceğim. Erzincan, kalabalık bir Türk mamuresi olmak için bütün şartlara maliktir: Az masraflarla bol sulama imkânı, su enerjisi geniş iskân sahası, iki üç senede gelecek demiryolu gibi. İskân işi, su ve elektrik işleri devletin yardımına bakar. İskân işi, bataklık kurutma ve bol sulama işinin tanzimine ve muntazam programa bağlıdır. Erzincan’da Halkevi faaliyeti esaslı bir mevzudur. Erzincan sıtmadan ve trahomdan harap olmaktadır. Yetişkin kız çocuklarının gözlerine bakacak doktor diye feryat etmeleri gibi dokunaklı levhalar gördüm. Acı uyandıran bu levhaları anlatmağa çalışmam vaziyeti iyiliğe götürmek için süratle davranmak ihtiyacındandır. İyi idare ve dikkatli takip ile takatimiz dâhilinde olacak yardımlarla maksadı temin edebileceğimize kaniim. Yaklaşan şimendifer bize çok kuvvet verecektir. Erzincan’da nispeten az masraflarla ihya edilebilecek büyük kışlalar vardır. Bu kışlalar bir daha da yapılamaz ve bunlara her zaman ihtiyacımız vardır. Şark Vilâyetleri dediğimiz mıntıkanın hikâyesi burada bitiyor.
Genel Görüşler ve Tedbirler
Samsun-Sivas hattını dışarda bırakırsak bu hattın doğusunda bulunan ülke düzü Türkiye’nin yarısını geçer. Bu yarıdan artık kısım bütün Türkiye nüfusunun üçte biri ile meskûndur. Bu doğu kısım bugün hazineye bütün gelirin üçte birini vermiyor. Bu kısmın masrafları ve müdafaası batı illerinin üstündedir. Doğu illeri verimli bir hale gelmedikçe bütçenin ve devlet kudretinin artması beklenemez. Fazla olarak doğu illeri dört hududun siyasal ihtimallerine ve en mühimi Kürt meselesine de maruzdurlar. Bunun için doğu illerimize esaslı ve devamlı bir programla girerek burasını yalnız gailesiz değil, hatta verimli bir hale getirmek lâzımdır. Bu maksatla bir kaç sene içinde yapacağımız masrafların tamamen verimli bir gaye için sarf edilmiş olacağına emin olabiliriz.
I- İdarî meseleler
Genel İnspektörlük doğu illeri için esas idare şekli olacaktır. Mütemadi teftiş lüzumu, hudut meseleleri, iskân meseleleri, bir kaç vilâyeti alâkadar eden ekonomi ve muvasala programları ve yer yer özel Adliye rejimi, geniş salahiyetli, geniş teşkilâtlı Genel İnspektörlerle temin edilebilir. Genel İnspektörler bütün muamelâtın merkezi ve bütün memurların mukadderatına kat’i olarak hâkim olacaklardır. Birinci Genel İnspektörlük’ten başka, merkezi Erzurum olacak olan Üçüncü Genel İspekterlik teşkil olunmalıdır. 3. Genel İnspektörlük Ağrı, Kars, Artvin, Rize, Trabzon, Gümüşhane, Erzincan, Erzurum Vilâyetlerini kaplayacaktır. Bu teşekkülü derhal kurmak lâzımdır. Vilâyetler sayısından anlaşılıyor ki Ağrı Birinci Genel İnspektörlük’ten üçe naklolunacak ve Artvin Vilâyeti yeniden teşkil edilecektir. Dersim Vilâyeti’nin yeniden teşkili ile askerî bir idare kurulması ve Dersim ıslahının bir programa bağlanması lâzımdır. Kazalarda bazı değişiklikler ve yeni kazalar yapılması da zaruridir. Bunlar Genel İnspektörlüklerle beraber yapmalıdır. Genel İnspektörlükler asayiş, iskân, ve program hususlarında vekâletlerin yegâne muhatabı olması başlıca meseledir. Bununla beraber Genel İnspektörlüklerin müdahale edemeyecekleri iş olmayacaktır. Genel İnspektörlükler lüzumlu ve âcil gördükleri anda mıntıkaları dâhilindeki herhangi bir emri veya tedbiri durdurmağa, tadil etmeğe salahiyetli olacaklardır. Böyle bir mesele hangi vekâlete taallûk ederse o mesele, icap ederse hükümette mütalâa olunacaktır. Genel İnspektörlüklerin müracaatı devlet kuvvetleri üzerinde de aynı hükmü haiz olacaktır. Doğu illerinde yer yer tatbik olunmak üzere özel bir adliye rejimi kanun ile tayin olunacaktır. Böyle bir proje bilhassa Birinci Genel İnspektörlük ile beraber hazırlanacaktır. Genel İnspektörlüklerin yanındaki müfettişlerin ve alelıtlak teftiş için vekâletlerden kendi mıntıkalarına giren müfettişlerin raporları evvelce Genel İnspektörlüklere verilmek lâzımdır. Genel İnspektörlükler müfettişlerinin veya vekâlet müfettişlerinin raporları üzerine münasip gördükleri tedbiri derhal ittihaz etmeğe salahiyetlidirler. Adliye memurları üzerinde de 1’inci ve 3’üncü Genel İnspektörlüklerin kat’î salâhiyetleri olacaktır. Genel İspekterlerin alelumum sivil devlet memurları üzerindeki sicilleri esas mahiyeti haiz olacaktır. Genel İnspektörlüklerde muktedir ve kâfi adette fennî heyetler bulunacaktır. Bu heyetler bütün mühendislik işlerinde, Ziraat ve Ekonomide İspektörlüğün müşaviri, hazırlayıcısı, teftiş edicisi ve yaptırıcısıdırlar. Genel İspektörlüklerde bilhasa bir iskân işleri merkezî heyeti bulunacaktır. Bu heyet Genel İspektörlüğün ıslah, ihzar ve tatbik organıdır. 1. ve 3. Genel İnspektörlüklerde Nahiye Müdürlükleri, Kaymakamlıklar, Valiler hiç bir sebeple münhal ve ne kadar az müddet için olsa vekâletle idare olunur bırakılmayacaktır. Bunun için Genel Ispektör emrinde ve onların emri ile isterlerse vilâyetler maiyetine tevzi edilmiş halde maiyet memurları bulunacaktır, 1. ve 3. Genel İspetörlükler de nahiye müdürleri ve kaza kaymakamlarına yem bedeli verilecektir. Nahiyelere birer kâtib verilecektir. 1. ve 3. Genel İspektörlüklerde diğer vekâletlerin münhal bulunacak memurları ne sebeple ayrılmış bulunursa bulunsun derhal merkezden diğer memurla doldurulacaktır. 1. ve 3. Genel İspektörlüklerde hudut işlerini ve konsolosluk muamelâtını takipte Genel İspektör’ün organı olmak üzere Dış Bakanlığı’ndan Yabancı İşler Müdürleri tayin edilecektir. Konsolos bulunan vilâyetlerde ayrıca yabancı işler memurları bulunacaktır. 1. ve 3. Genel İspektörlüklerde merkezden giden memurlar ve subaylara mesken inşasını devlet yapacaktır. Malî işlerin süratle ıslahı için 1. ve 3. Genel İspöktörler maiyetinde birer malî heyet bulunacaktır. Bu heyet ve vilâyetlerden bulunacak diğer yardımcı heyetler vasıtası ile maktu vergi, yüksek takdiri kıymet muhacir tapusu, ağır birikmiş vergiler meselelerini süratle ve kat’î olarak hallettirebileceklerdir. 1. ve 3. Genel İspektörlerin mühendis heyetleri arasında kuvvetli bir su mühendisi heyeti bulunacaktır. Her iki İspektörlüğün resmî daireleri ve meskenleri tedrici ve inkıtasız olarak inşa olunacaktır.
Bugün sivil idare memurlarını kâfi derecede meslekten bulmak imkânına malik değiliz. Bugünkü kanunlara göre Mülkiye ve Hukuk mezunu olarak nahiye müdürü, kaymakam ve valiyi ve kâfi adette maiyet memurlarını tedarik edemiyoruz. Bunların tecrübeleri, değerleri de kâfi değildir. Şüphe yoktur ki meslekten yetişmiş tecrübeli idare âmirleri normal usuldür. Bu usule göre kaza tahrirat kâtiplerine kadar bütün dâhiliye memurları ayni mezunlardan olmalıdır. Bu halde dahi iki bini geçeceğini sanmadığım bütün dâhiliye kadrosundan dört yüze yakın kaza ve elli küsur vilâyete tecrübeli ve ehil adam bulmak güçtür. Nahiye Müdürlüğü de bir önemli ve başlı başına idare âmirliğidir. Bunun sayısı da bini geçer. Görülüyor ki pek genç ve hemen idare başına geçmek kolay bir sanat değildir. Sivil memur kadrosunu devletçe esaslandırmak için temel işin Mülkiye Mektebi’ni Harbiye gibi genişleterek dâhiliye, maliye, belediye, hususî idare vazifelerine memur yetiştirmek ve daha geniş bir kadrodan idare amirlikleri seçebilmektir. Bunun için hemen tedbire girişelim. Bu normal yoldan semere almamız on sene sürer. Normal rejime girinceye kadar intikali bir devre kabul edilebilir. İntikali devrede idare amirliklerini bulmak için ordudan çekilenlerden istifade etmek tek çaredir. 1. ve 3. Genel İspektörlükler için bu ihtiyaç daha mübremdir. Hemen bu sene kanunî imkânı temin etmeliyiz. Aynı zamanda M. M. Vekâleti 1. ve 3. Genel İspektörlükte nahiye müdürlüğü, kaymakamlık yapabilecek olanların listesini hazırlamalıdır. Bu listeden istifade edeceğiz. Valiliğe intihap olunabilecek liste daha dikkatle hazırlanmalıdır. Bütün Vekâletler Valiliği kendi en yakın memurları görmeli ve kendi dairelerinden valiliğe ehil olan adamları dikkatle ayırıp takdim etmelidir. Her vekilin her vali için her sene sicil vermesi usul olacaktır. İhtilâfların halli ve temyizi Başvekâlet’e aittir. Vekâletlerin ve Genel İspektörlerin valiler hakkındaki sicilleri Başvekâlet’te merkezlenecektir.
II - Dersim
Dersim ıslahına bir program halinde tevessül edeceğiz. Program, hazırlık, silâhtan tecrit ve icap ederse iskân safhalarını ihtiva edecektir. Hazırlık ve silâhsızlanma 3 senede olacaktır. Dersim Vilâyeti’ni yeni usulde teşkil edeceğiz. Muvazzaf bir kolordu kumandanı vali ve üniformalı muvazzaf zabitler kaza kaymakamları olacaktır. Kaza memurlarından hiçbiri yerli olmayacak ve bulundukça mütekait zabitler talî memuriyetlere tayin olunacaktır. İlbaylık, dairesi bir kolordu karargâhı gibi fakat maksada elverişli olarak teşkil olunacaktır. Asayiş, yol, maliye, ekonomi, adliye, kültür, sağlık şubeleri olacaktır. İdama kadar infaz, İlbaylıkta bitecektir. Adliye usulü basit, hususî ve kesin olacaktır. İlbaylığın muhakeme etmek üzere Dersim haricinden istediği yerli alâkalılar veya yatakları İlbaylığa göndermeğe devlet teşkilâtı mecburdur. Kazaların teşkilâtı ihtiyaca ve bu esasa göre yapılacaktır, İlbaylığın emrinde asgarî 7 seyyar jandarma taburu bulunacaktır. Sabit jandarması ayrıdır, İlbaylığa yardım etmek Genel İnspektörlerin vazifesidir. İlbaylık bu teşkilât ile idareyi alacaktır. 1935 ve 1936 da yolları, karakolları yaptıracaktır. 1937 ilkbaharına kadar hazır olursa mürettep ve seferber 2 F. kuvvet İlbaylığın emrine 1937 ilkbaharında verilecektir. Süratle bütün Dersim silâhtan tecrit olunacak, İlbaylığın o zamana kadar tetkiki neticesinde kuvvetle yapılmasını tasavvur ettiği, hükümete bildirdiği icraat da yapılacaktır. Bundan sonra Dersim’e verilecek şeklin safhası başlayacaktır. Bütün bu tasavvurlar gizlidir. İlbaylık yol, orman işletme, çabuk ve kesin adalet, gibi kuvvetli bir idare ile işe başlayacaktır. İlbaylığın lüzum göstereceği diğer ihtiyaçları temin etmek ve eğer Dersimliler bizim düşündüğümüz zamandan evvel harekete kalkarlarsa programı acilen tatbik etmek zarurîdir. Bu tasavvurları İcra Vekilleri ve Genel Kurmay Başkanı ile Kamutay Başkanı’ndan başka yalnız İlbay ve iki Genel İnspektör ve 3. Ordu Müfettişi şahsan bileceklerdir. Maiyet memurları bilmeyeceklerdir.
III - İskân
1. ve 3. Genel İnspektörlükte müspet ve büyük iskân işleri vardır. Van, Muş ve Erzincan Ovaları kısmen boş ve genel olarak Kürt yayılmasına açıktır. Van ve Erzincan’da acele olarak ve Muş Ovası’nda tedricen ve bir de Elâziz Ovası’nda kuvvetli Türk kütleleri vücuda getirmek mecburiyetindeyiz. Tecrübeye göre bu fikri akamete uğratan mesele işlerin iyi hazırlıksız yapılmasıdır. Bunun neticesi olarak bu gün, şark kıta ilk iş, şimdiye kadar yapılmış olan iskânların ıslahı ve tasfiyesi görünür. Bugünkü her çeşit iskân karışıklıkları düzeltilmek, yerli ve muhacir herkese bir defa baysallık ve durluk vermek ve kuvvetli idareyi evvela kurmak lâzımdır. Diğer taraftan 1. ve 3. Genel İnspektörler ilk iskân mıntıka ve plânlarını hazırlarlar. Bu hazırlık iskân mıntıkasına geleceklerin yapı malzemesini ve kendilerine iskân tapularının verilmesini temin eder. İskân tapusu tabirinden maksadım iskân olunan muhacir arazisi üzerinde eski yeni tasarruf davalarını imkânsız kılacak bir vesika vermektir. Bu hazırlık esnasında devletin malı veya istimlâk edeceği arazi gitgide tespit olunacaktır. İskân mıntıkasında bulunacak olan sulama harkları daha evvel tanzim edilmelidir. 1936 mübadil işleri de dâhil olduğu halde bütün geçmiş işlerin ıslahı ve istikrarın temini ve ilk plânın hazırlığı ile geçecektir. Muhtelif ovalara kendiliklerinden gelmiş veya yerleşmiş olan Kürtlere dahi dokunulmayacaktır. Yalnız Erzincan Ovası için Dersim ıslâhından sonra ayrıca karar vereceğiz, Şarkta iskân kaynağı başlıca Karadeniz halkıdır. Başarının tılsımı ilk muhacirlerin memnun olması ve Karadenizlileri teşvik etmesidir. Bunun için ilk muhacirlerin yerleşmesinde ortalama iskân masrafı mikyas ile mukayyet olmayacağız. Bunları, biraz pahalı da olsa, memnun etmek esas meseledir. Devamlı ve geniş bir iskân siyasasını ancak bu ilk tecrübelerden sonra daha faal yürütebiliriz.
IV - Büyük Merkezler
Diyarbekir, Van, Erzurum büyük medeniyet merkezleri olarak vücutlaşmalıdır. Erzincan, Muş, Yeni Siirt, Urfa, Kars, Artvin hususî idareleri veya belediye hizmetleri devletten yardım görmelidir. Bulanık, Malazgirt, Karaköse, Sürbahan merkezlerinin kurulmasına ehemmiyet vermelidir. Büyük merkezlerin ve Erzincan’ın plânları, suları, sağlık mücadeleleri, mümkünse elektrikleri devletçe temin olunacaktır. Bütün bu işler Genel İnspektörlerce derece derece plâna raptolunacaktır.
V - Muvasala ve Su İşleri
A- Yol İşleri
1. ve 3. Genel İnspektörlük mıntıkasında yapılacak yollar bir palâna raptolunacaktır. Hükümetçe kabul olunacak bu plân devletin yardımı ile vilâyetlerin yol faaliyeti bir birine eklenerek perçinlenecektir. Şu yollar esas görülüyor: Fevzipaşa-Urfa-Siverek-Diyarbekir. Urfa-Malatya irtibatı. Diyarbekir-Siirt-Bitlis-Van… Bu yolda kışın kapanmayacak bir güzergâh bulunacaktır. Elâziz-Çapakçur-Muş yolu ve bu yolun Bulanık-Malazgirt-Karaköse’ye uzatılması. Muş ve Bitlisin bağlanması. Erzurum’la Muş yolları arasında irtibat yolu. İran transit yolu. Iğdır-Kağızman-Horasan. Erzurum ve Erzincan için kışın kapanmayacak surette Karadeniz yolu güzergâhı keşif ve tespit olunacaktır. Erzurum-Erzincan yolu. Ardahan-Borçka yolu - Bu yolun güzergâh genişletilmesi ve kavislerin ıslahı müstaceldir. Artvin-Yusufeli-Erzurum istikameti için kışın kapanmayacak bir güzergâh keşfi. Rize-İspir-Erzurum yolu. Samsun’dan Hopa’ya bir sahil yolu. Bayburt, Kelkit, Şiran, Alucra, Şebinkarahisar, Koyulhisar, Reşadiye, Niksar, Erbaa noktalarından geçen uzunluğuna ve Karadeniz’den gelen bütün irtibat yollarına değen bir güzergâhın tayini. Genel İnspektörlerin raporu üzerine Bayındırlık Bakanlığı hükümete bir yol plânı verecektir. Bu plânı üç aya kadar elde bulundurmalıyız. Demiryolu istasyonlarından münasip istikametlerde otomobil servisi düşüneceğiz.
B- Demiryolu İşleri
1938’de Erzurum’a da varacak surette demiryolu inşası için yeni bir programı: Erzurum-Sarıkamış dar hattının kışın kapanmayacak surette ıslahı ve işletilmesi hemen bu sene yapılacak işlerimizdendir. Kezalik İran transit yolunun kamyonla işletilmesi demiryolu idaresine ait olacaktır. Yapılacak Dersim yollarını Dersim İlbaylığı iki aya kadar tespit etmiş olacaktır.
C - Liman
Trabzon Limanı’nın inşasına başlamak yakın bir iş olacaktır. Bayındırlık Bakanlığı bu liman için ve Giresun’da Mendirek için 1936 ikincikânun başına kadar hükümete teklif getirecektir.
D- Su İşleri
Van Gölü’nü fennî ve iktisadî bir surette işletmek işini Ekonomi Bakanı üstlenecektir. Tersanenin nakli tespit ve hükümete teklif olunacaktır. Van şehri etrafındaki harkların ıslahı. Iğdır’da bendin yapılması ve kanalın açılmasını içinde bulunduğumuz sene tanzim edeceğiz. Erzincan Ovası’nda sulama işlerinin tanzimi. Yeni sulama membaı bulunması, Erzincan Ovası bataklıklarının kurutulması, sudan elektrik istihsali programı bu sene tanzim olunacaktır. Samsun’da Çarşamba bataklığının kurutulması 936 işlerimizdendir. Su işlerinin Birinci ve Üçüncü Genel İnspektörlüklerde devlet yardımı ile mükellef amele kullanılmasının mezci suretinde yapılmasına kanunen imkân temin olunacaktır.
E- Mühendis Heyetleri
1. ve 3. Genel İnspektörler yol ve su işlerini bugün olduğu gibi Fen Memurları ile yapmağa çalışmak bütün emekleri ve masrafları şimdiye kadar olduğu gibi yabana atmaktır. Vilâyetlerin Yol Mühendisi kadrolarını tamam tutmak mümkün olacağını zannetmiyorum. Su Mühendisi ise hiç bir yerde yoktur. Su Mühendisliği fennî bakımdan yol mühendisliğinden daha güç ve incedir. İki tedbire birden tevessül etmelidir:
1 - Vilâyetlerde fen memurları ve birer mühendis bulundurarak asıl hazırlayıcı ve kontrol edici fen heyetini Genel İspekter1iklerde kurmak.
2 - Geniş mikyasta ecnebi mühendis kullanmak. Hele su mühendisliği için buna kesin olarak muhtacız. Bu tertipler hem ucuz, hem pratik görünür. Ecnebilerin kalelerde bulunması güçlüğüne karşı bir tedbir düşünmeliyiz. Meselâ çok muztar kalırsak 3. İnspektörlükte bulundurmamak gibi.
VI - Transit Meselesi
Son zamanlarda İran transitinin azaldığından şikâyet ve bu transitin memleket için pek faydalı olduğundan bahsolunur. Bütün dünyada olduğu gibi İran ticaretinin de genel olarak daralması ve İran pazarlarının Karadeniz, Beyrut, ve Basra’ya dağılması transitin azalmasında esaslı sebeplerdir. Ancak İran’ın zengin olan şimal mıntıkasının Beyrut ve Batum rekabetlerine karşı Trabzon’a bağlı tutmak için uğraşmamız lâzımdır. İktisadî fayda kadar siyasî faydalarımız sayısızdır. Transit yolu Kızıldize-Karaköse-Horasan-Erzurum-Kop-Bayburt-Gümüşhane-Zigana-Trabzon istikametidir. Bu yol bir kaç seneden beri ıslâh olunmaktadır. Daha ıslâh olunacak yerleri çoktur. Bununla beraber ve ayni zamanda yoldan istifade edilmektedir. Ve istifade inkıtaa uğramadan ıslâhat devam edebilir. Yol tamirine devamdan başka bu yol üzerinde yapılacak ıslahat şunlardır:
A - Demiryolları İdaresi tarafından bir kamyon servisi tesisi. 1936 yazından itibaren bu servisi açabilecek tedbirleri şimdiden hazırlamalıyız.
B - Kızıldize Gümrük İstasyonu’nun temiz bir surette Sürbahan’a nakli lâzımdır. Bunu İnhisarlar Vekâleti yapacaktır. Gürcübulak’ta bir pasaport merkezi açılacaktır.
C - Sürbahan bir Nahiye ve Telgraf merkezi olacaktır.
D - Trabzon’da iskele ve mavuna resimleri indirilecek veya kaldırılacaktır. Bunları yerinde görüştüm. Teferruatını Dahiliye ve İnhisar Vekilliklerine ayrıca vereceğim.
E - Yolcular hakkındaki muamelelerde ıslah olunacak şeyler vardır. Bunların teferruatını Vekilliklere ayrıca tebliğ edeceğim.
F - Diğer taraftan Trabzon Limanı’nın inşasına başlamak en büyük tebdildir.
İşte bugün acele olarak yapılacak bu işler transit servisini en çok temin eder. Ancak İran transit yolunun büyük meselesi kışın kapanmak mahzuru olduğunu bilmeliyiz. Bu yol Tahirgediği, Kopdağı, kısa zaman için Vavuk, Zigana geçidinde kışın kapanır. Kızaklarla geçit yapmak icabeder. Bu geçitlerden başka Karaköse Platosu da uzun bir zaman karla örtülü bulunur. Kışın kapalı zamanlarda süratle açmağa çalışmak için tedbirler alınacaktır. Atî için esaslı açık tutmak tedbirini ancak demiryolunda bulabiliriz. Hiç olmazsa huduttan Erzurum-Kars yoluna kadar bir dekovil bizi güçlüğün çok kısmından kurtaracaktır. “Karaköse Palatosundan ve Tahir gediğinden” Bu dekovil huduttan Karaköse’ye kadar mükemmel bir surette mevcut idi. Tahrip etmiş olduğumuz için ileride yeniden masraf yapacağız. Erzurum-Karadeniz irtibatı için kışın kapanmayacak veya kolaylıkla açık tutulabilecek bir güzergâh bulunması umuluyor. Bu güzergâh Sürmene civarında Karadere boyunca çıkacak ve Salmankay Beli’ni aşarak Bayburt’u ve oradan Kop kütlesine uğramayarak, bunu garptan dolaşarak Tercan Ovası’na inecektir. Bu güzergâhı evvelâ keşfedeceğiz; sonra geniş tesviye olarak açacağız, bir iki sene tarassuttan sonra şoseye çevireceğiz. Yeni güzergâh Ziğana ve Kop’tan kurtulacak, Vavuka karşı Salmangazı taşıyacaktır. Salmangaz’da tedbir bulmak daha kolay olacaktır. Bu tasavvurda muvaffak olursak daha ilerde bu güzergâhı da dekoville döşemek düşünülebilir. Transit servisinde Erzurum kalesinden geçiş de bir meseledir. Yabancılar Erzurum’da 24 saatten fazla kalamazlar ve nezaret altında bulunurlar. Transit işinin durak yeri Hasankale’dir. Erzurum’dan geçiş subayın refakat ile olur. Subayların kâfi taşıma vasıtası olmamasından hem kafileye, hem subaylara zahmet vardır. Bu işin halli için subaylara iki kamyon tahsil kâfi gelecektir. Transit meselesi üzerinde düşünebildiklerim bunlardır.
VII - Finans İşleri
Gümüş para sürümü için yukarda kâfi söyledim. Sayım Vergisi’ni indirmek doğu illerinin de dileğidir. Bu verginin bilhassa sığırda indirilmesini istiyorlar. Maktu vergi belâsını bir an evvel bitirmeliyiz. Birde yüksek takdiri kıymet itirazlarının müddeti geçtiği için üç sene beklemek lüzumu vardır. Yüksek bedel üzerine vergi vermezler. Beyhude zahmettir. Ve kendimizi aldatmaktır. Bunu düzeltmek için kanunî imkân yolu açmalıyız. Metruke arazisinin borçlanma ile dağıtılması için kanun çıkmıştır. Her vilâyette halk bu kanunun tatbikini bekliyor. Süratle tatbikatı bitirmeliyiz. Büyük bir maliye meselesi arazi ve müsakkafat vergisinin umumî muvazeneden hususî idarelere devredilmesidir. Karşılığının “Hususî İdareler hissesinden alarak” bu tedbirle arazi ve müsakkafat tahriri daha çabuk biteceği, bunların tahsili daha emin olacağı, iki tahsildar kullanmaktan kurtulacağımız faydaları zikrolunuyor. Herhalde merkezden doğru takdiri kıymetlere yetişemiyoruz. Haksızlıkları çabuk ve kolay göremiyoruz. Hususî İdarelerde olursa merkezin şikâyetler üzerine müdahalesi daha müessir olur. Malî işlerde asıl gördüğüm eksik memur seviyesinin çok düşkünlüğüdür. Vilâyetlerdeki bu kadro bugün iyi kötü işler bir makine halindedir. Düşünce denilen şeyden mahrumdur. Hiç bir yerde malî mesele üzerinde bir yüksek maliye memuruna bir mütalaa söyletemedim. Mevcut bir fenalığın veya şikâyetin ıslahı için ne yapmak lâzım olduğu için hiç bir şey düşünemez veya söyleyemezler. Köy evlerinin 25 lira iratlı tahmin olunanının fazlasından nasıl vergi alınacağını iyi bilmezler. Verginin doğru tatbikatındaki kanunî tezatlar üzerinde hiç zihin yormamışlardır. Böyle bir kadronun tecrübelerine dayanarak merkezde isabetli tedbir düşünmek imkânsızdır. Bu halden çok zarar görüyoruz. Bir çok güzel ve ana fikirler harap olmakladırlar. Erzincan’da bir muhacirin bütün halk içinde hikâyesi çok karakteristik bir misaldir. Yerli küçük Mal memurlarının ufak düşüncelerle dönüm başına 120 lira takdir etmeleri bu ovada iskân işini kökünden sarsmıştır. Bir taraftan yüksek kıymette memurlar yetiştirmeğe çalışalım. Fakat müstacel tedbir hiç olmazsa Genel İnspektörler yanındaki Maliye Müfettişlerini hakikî Maliye Müşaviri ve fikir yeri olarak teçhiz etmeliyiz.
VIII- Yakacak ve Maden Meselesi
Bu mesele şarkın başlıca işlerindendir. Bu mahiyeti biz veriyoruz. Yoksa yerinde çabucak ve herkes tezeğe alışıyor. Orta Anadolu’daki tezek kullanılmasından şarktaki kullanış farklıdır. Şarkta şehirlerin de ihtiyacı yalnız tezekle temin olunur. Büyük çini sobalar ve ordu taahhütleri, Mektepler tezeği resmen kontrata korlar. Garpta aradığımızdan daha geniş mahiyette şark için yakacak aramalıyız. İlk önce Rusya’dan Kars’a ve Erzurum’a çok az gümrük bedeli ile kömür sokmalıyız. Bu kömür oralardan başka bir yerde kullanılamaz. Bizim dâhilî malımız himayesine hiç bir zarar vermez. Nihayet buna mukabil pazarı zaten mahdut olan zahiremizi ve hayvanlarımızı Ruslar alacaklardır. Ondan sonra mevcut olan linyit ocaklarını işletmeğe başlamalıyız. Bu ocakları Rusların işlettikleri ve dekovil yaptıkları bilinen şeylerdir. Başlıca Balkaya ve Kükürtlü ocakları. Erzurum Kalesi için içindeki Sivişli’de bu kabildendir. Van cenubundaki Şatak kömüründen bahsettim. Ekonomi Bakanı’nın bunlar hakkında işletme ve keşif için karar alması lâzımdır. Muradiye’de Rusların işlettiği söylenilen petrol için de tedbir almalıyız. Bu petrolü mahallî ihtiyaçlar için kullanabileceğimiz söyleniyor ki Van için bu büyük bir şeydir. Madenlere ait her vilâyette ümitler ve talepler vardır. Arama enstitüsünün işlerini pek çok gördüm. Kıvartshane bakır madeninin süratle işletmeye açılması takip olunacaktır.
IX - Kültür İşleri
Kürtlere okutma yapılıp yapılmayacağı şimdiye kadar bir politika olarak mütalaa edilmiştir. Bu politikayı halk biliyor. Biz bundan hiç istifade etmediğimiz halde yalnız mahzurunu çekiyoruz. Daha Türk köylerindeki mektepleri yapamamışken ve en nihayet yüzde ona varmayan okutmada, bir hususi siyasayı halkın diline düşürmekte hiç bir fayda yoktur. Sonra ilk tahsil için okutmakta faydamız daha ziyade olduğu mütalaasındayım. Kürtleşmiş ve kolayca Türklüğe dönecek yerleri okutmak hatta Kürtlere Türkçe öğreterek Türklüğe çekmek için ilk tahsil ve onun iyi hocası çok müessir vasıtadır. Hulâsa ilk tahsil için ayırma siyasası yapılamaz. Zaten mahdut olan vasıtalarımızı daha çok Türk köylerinde kullanmak elimizdedir. Memur yetiştirecek büyük müesseseler cenupta yoktur. Orta Mektebe girecekler içerisinde Kürtlerden müracaat eden olursa onları da reddetmemeliyiz. Bu mülâhazalarımı hükümet kabul ederse tafsilâtını yalnız Genel İnspektörler bilmek üzere açık şekilde ayrılık siyasasının kaldırıldığını tebliğ etmeliyiz. Van böyle bir tebliği daha acele bekliyor.
X - Sağlık İşleri
Sağlık işlerinde merkezden ne tesis etmiş isek genel surette “Numune Hastahaneleri ve mücadeleler” iyi işliyor. Van’daki sağlık işlerinin uzunca müddet tecrübesiz bir vekil elinde bulunması zararlı olmuştur. Yeni müdür ben orada iken gelmişti. Fakat sağlık işlerinde bütün vilâyetlerde gördüğüm eksikler sayısızdır. Trahom fena bir salgın halinde Erzincan’a kadar gelmiştir. Halk pek muzdarip ve pek şikâyetçidir. Frengi bütün şimal mıntıkasını kaplamaktadır. Sağlık mücadelelerine halk itimat ediyor. Alacağımız semereler çok mühimdir. Sağlık mücadelelerini siyasal ve ekonomik olarak dahi hükümetçe en müessir tedbir bilmeliyiz. Elimizde bulunan doktorlar ve mütehassıslarla memleketin ihtiyacı olan ve her gün daha genişleyen mücadele işlerine yetişemeyeceğiz. Vekâlet iki seneden beri yeni bir Tıp Fakültesi için talep yapmaktadır. Bir taraftan buna çare arayalım. Önümüzdeki sene yapmağa çalışacağımız işler arasında Diyarbekir, Erzincan, Iğdır gibi bir kaç yerde sıtma, Erzincan’a, kadar Trahom, şimalde frengi mücadelesini açacak veya genişletecek tedbir almağa mecburuz. Karadeniz kenarı frengi mücadelesine çok muhtaçtır. Trabzon’da bir Numune Hastahanesi’ni müstacel bir mesele gördüm. Kışla kapanıp mahsur kalan yerlerde hasta olmak ihtimali işyarları ve subayları pek korkutmaktadır. Deliler için bütün şarkta bir merkez istiyorlar. Cüzamlılar için Kars halkı pek sızlanıyor. Aileleri bile korkuyorlar ve iğreniyorlar. Bir yolda görünür ise çok sakınıyorlar. Kars havalisinde bin kadar tahmin ediliyor. Bunları bir köyde kapamak için bir çare bulsak çok iyi olacaktır.
XI- Karadeniz İşleri
Muvasala, sağlık ve muhtelif ekonomi meselelerini, yaban domuzu mücadelesini yukarda söyledim. Yalnız bir meseleyi tekrar etmek isterim: Mısır fiyatı ve mısır ekmeği. Yukarda tafsilât verdiğim gibi bu işi hükümetin bir meselesi olarak takip etmeliyiz. Miktarı kâfi ve besleyici ekmek yememenin eserleri Karadeniz neslimiz üzerinde aşikâr bir surette görülür.
XII- Millî Müdafaa İşleri
Erzincan’da Askeri Hastahane’nin ikmali az bir himmete kalmıştır. Yukarda söylediğim gibi Erzurum Kalesi toplarının muhafazası, bunlara nakil traktörü verilmesi. Yedinci ve Dokuzuncu Kolordu Fırka Kumandanlarına ve Erzurum Kale Kumandanı’na binek otomobili verilmesi. Erzurum’da ayrıca subaylar için iki kamyon tahsisi, Erzurum nakliye otomobil kolunun ikmali lâzımdır. Sarıkamış ve Kars binalarının kurtarılması için yukarda bahsettim. Hudut kumandanlarına sepetli motosikletler lâzımdır. Şarkta subay evleri inşasına yardım esastır. Nihayet cephanelik infilâkından kurtulacak tedbiri şarkta da almalıyız. Bir kaç on bin lira için milyonlar kaybetmek ve türlü tehlikelere maruz olmak çok canımızı yakıyor. Erzincan’da Harbiye kışlasının tamiri yapılacak bir şeydir.
Netice
Eğer yüce heyet bu raporda arz ettiğim tedbirleri muvafık bulursa esas olarak bir kabul kararı verilmesini rica ederim. Bunun üzerine derhal yapılacak işlere başlanacak ve plâna bağlanacak işler hazırlanacaktır. Ayrıca bir malî plânın hazırlanması lâzımdır ki bunu vekâletlerden alacağımız iş plânları üzerine yapacağız. Bu raporu yazarken Reisicumhur ATATÜRK’e ve Cumhuriyet’in icra vekillerine vaziyetleri samimi olarak söylemek başlıca düşüncem olmuştur. Vaziyeti az zamanda toparlayacağımıza, düşünülen tedbirleri tatbik edebileceğimize inanıyorum. Asırlık eksikleri düzeltmeğe çalışmakla müteselli olabiliriz.
*İsmet İnönü’nün, başbakanlığı sırasında Şark Islahat Planı’nın 10. yılı sonuçlarının değerlendirilmesi amacıyla yaptığı doğu gezisinin cumhurbaşkanı ve bakanlar kurulan sunulan raporudur. Rapor, 1935 yılında İstanbul Başvekalet Matbaası’nda basılmıştır. Raporun aslına sadık kalınmakla birlikte, raporda Kürt illeri dışında bulunan Rize, Trabzon, Gümüşhane ve Bayburt ile ilgili bölümler çıkarılmıştır…
![Kürtler İçin Umum Müfettişliği Kuruldu [25 Haziran 1927]](https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiykxlFPs8k3e8W_sbnwKCG3yQ_HJge25KOfH5S6IOzmdN82y8Jp-qc9Lm7_IeAyg1zbtVogEqojOiMnLGxmdayBpgTwvE3s3mbPry2dGBmftoadpcIgcOr9enGD58F_oR5USADlCnbC7c/s160/ataturk-ibrahim-tali-ongoren-ile-birlikte-1927.jpg)
![Kürt Şehri Musul Bölüşülemedi [23 Ocak 1923]](https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjyfEWUPKTAj-EMzaQP2sJCggO3wREItnBvuZkHVwwi87va6qVBIr75HeWw0u-7UZNrKDQhNPP4YRqZTmXuiE75OAhDlsV1-8HfZMdQ9c8MIvpTfh8e0wfOtGPhdPMjv-nLfaRGXlB0HsA/s230/kurden-musule-mossoul.jpg)
3 Yorum:
Bu Topraklar GeÇmİŞte TÜrktÜ, BugÜnde TÜrktÜr Ve Ebedİyen
Öyle Kalacaktir.
neden bu kürtlerin kendi bildiklerini doğru buluyorda ,cumhuriyetin kurulumunda kaç milyon nüfusunuz vardıda meclis sizle birleşme kararı almıski bunu çok merak ediyorum.vede bu sayfaya yazan arkadaşımız galiba bu kitapları kendi yazmıs gibi oakdar duygusal anlatmıski,bende okusam heralde 1920'ler kürtlerin nüfusu heralde 10 milyon varmıs gibi :D kardeşim böyle bir hikaye yok sen o hikayeyei kimden aldıysan iade et ve birazz gerçekçi olun ,ve iş vaatana geldiğinde vatan üzerinden siyasette yapıyorsunuz. son sözde bu belki kapak olur : bu vatan üzerinde bu topraklar içerisinde yaşayan ölen herkim olursa olsun yediği yere ihanet edemez ve azınlık olsa bile savaşmaya mecburdur çünkü bu azınlığı almıssa gerektiğidne savaşmasınıda bilmeli oke canım yakında da dağdakiler iyi yönlerini anlatırsın heralde bekliyorum o hikayeyi ... good byess
Hello there, I found your web site via Google whilst searching for a similar topic,
your site came up, it appears great. I have bookmarked it in
my google bookmarks.
Hello there, simply become alert to your weblog
thru Google, and found that it's truly informative. I'm going to be careful for brussels.
I will be grateful should you proceed this in
future. A lot of other folks will be benefited from your writing.
Cheers!
My web page natural cellulite treatment
Post a Comment